جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب شکوفایی کلام اسلامی نوشتۀ یوزف فان اس با ترجمه سارا مسگر به همت انتشارات حکمت به تازگی منتشر شد. در پشت جلد این اثر در معرفی آن آمده است: «طرح کلی‌ای که مایلم بحثم را با آن آغاز کنم این است: ترکیب انفجاری تاریخ‌نگاری، کلام و اندیشۀ سیاسی. در این میان، گاه‌شماری وقایع اهمیت ویژه دارد. این ابعاد سه‌گانه با هم و در یک زمان پدیدار می‌شوند، و چنان زودهنگام که بخشی از فرایند هویت‌یابی‌ای را تشکیل می‌دهند که نیروی محرک نخستین نسل‌های مسلمانان بود و همچنان هم هست.» پروفسور یوزف فان اس آلمانی، استاد بازنشسته دانشگاه توبینگن، از مدرسان و پژوهشگران نامدار در اسلام‌شناسی است. وی که عضو آکادمی علوم هایدلبرگ،‌ آکادمی ادبیات بارسلونا، آکادمی علوم عراق، انجمن فلسفه ایران،‌ آکادمی علوم تونس، آکادمی قرون وسطی آمریکا و آکادمی اروپا بوده است، در سال ۲۰۰۹ جایزه خدمات شایان پروس و در سال ۲۰۱۰ جایزه‌ای از کنگره جهانی مطالعات خاورمیانه و جایزه صلیب بزرگ دولت فدرال آلمان را دریافت کرده است. وی دارای تحقیقات و نوشته‌های متعددی در حوزه کلام اسلامی است. در میان آثار پروفسور فان اس مجلدات شش‌گانه «کلام و جامعه در قرن دوم و سوم هجری» در جهان اسلام از ویژگی‌های ممتازی برخوردار است. این کتاب طی سال‌های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۷ در برلین منتشر شد و شهرتی جهانی برای او به ارمغان آورد. این کتاب جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را هم دریافت کرده است. جلد نخست مجموعه تاریخ اندیشه دینی در صدر اسلام با عنوان کلام و جامعه در سده‌های دوم و سوم هجری با ترجمه فرزین بانکی و احمدعلی حیدری و ویراستاری علمی سید محمدرضا بهشتی از سوی انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب منتشر شد.

ترجمه ماشینی: در حوزه مطالعات اسلامی، تحقیقات علمی الهیات مسلمانان یک رشته نسبتاً جوان است. در دهه های گذشته هم در زمینه کشف مواد جدید و هم در رویکردهای علمی در این زمینه پیشرفت های زیادی حاصل شده است. کتاب آکسفورد الهیات اسلامی یک بررسی جامع و معتبر از وضعیت فعلی این زمینه ارائه می دهد. این یک تصویر متنوع از وضعیت هنر ارائه می دهد و در عین حال مسیرهای جدیدی را برای تحقیقات آینده پیشنهاد می کند. بخش اول رشته های مختلف الهیات اسلامی را در دوره های اولیه و میانی ، منطقی و همچنین کتاب مقدس ، پوشش می دهد. برای نشان دادن تعامل مستمر میان رشته‌های مختلف الهیاتی و پیامدهای آن (در دوران شکل‌گیری و اوایل دوره میانی و پس از آن)، بخش دوم تعدادی مطالعه موردی را ارائه می‌کند. اینها بر مسائل کلامی خاصی تمرکز می کنند که از طریق تعاملات دوگانه و اغلب جدلی بین مکاتب و متفکران مختلف کلامی ایجاد شده است. بخش سوم الهیات اسلامی را در دوره‌های میانی متأخر و اوایل دوره مدرن پوشش می‌دهد. یکی از ویژگیهای این دوره ، تلفیق روزافزون الهیات با فلسفه (مشائی و اشراقی) و عرفان است. بخش چهارم به تأثیر تحولات سیاسی و اجتماعی بر الهیات از طریق تعدادی از مطالعات موردی می پردازد: میهن معروفی که توسط مأمون (ر. 189/813-218/833) و نیز میهنی که ابن عقیل به آن پرداخته است. (متوفی 769/1367) مشمول; سیاست دینی المحدث و نیز تفاسیر متحول در طول تاریخ (به ویژه در زمان ممالیک و عثمانی) از رابطه اشعری گری و ماتریدی‌گری که اغلب با انگیزه های سیاسی انجام می شد. بخش پنجم اندیشه کلامی اسلامی را از اواخر دوره مدرن اولیه و در طول دوره مدرن بررسی می کند.

اگرچه در تاریخ ادیان، موضوعات اعتقادی متعددی همواره مورد بحث بوده است، آنچه در این میان به کانون مرکزی ادیان، یعنی اندیشه خداباوری، مربوط می‌شود بیشترین اهمیت را داشته است. اینکه هر یک از ادیان، در نهایت چه تصویری از خداوند را ارائه نموده، پیوسته از مهم‌ترین مباحث در میان دانشمندان دینی بوده است. خوانندگان حتماً با میراث سترگ تشیع در زمینهٔ مباحث خداشناسی آشنا هستند و نیک می‌دانند که آثار بسیاری از متکلمان و حتی محدثان بزرگ شیعه مشحون از مباحث و احادیثی است که نشان‌دهندهٔ درک پیشوایان مذهب تشیع از وجود و حضور خداوند در هستی است. با وجود چنین میراث ارجمندی در زمینهٔ خداشناسی، جای اثر پژوهشیِ جامع و مفصّلی که به بررسی و گزارش پیشینه و تحولات برهان‌های مختلف خداشناسی بپردازد خالی بود. اکنون این خلاء تا حدود بسیار زیادی به‌سبب انتشار پژوهش کلانی در دو جلد زیر عنوان «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه» نوشتهٔ دکتر حمید عطائی نظری پر شده است. واقعیت این است که بخش بسیار قابل توجهی از میراث ارزشمند فلسفی و کلامی مسلمانان به بحث دربارهٔ برهان‌های اثبات وجود خدا اختصاص یافته است و حکما و متکلمان در طرح براهین گوناگون خداشناسی و تأیید و تحکیم آنها سعی فراوانی نموده‌اند. در حالی‌که پیش از این، آثار فیلسوفان و برهان‌های خداشناسیِ مورد توجّه و اهتمام آنها تا حدودی کاویده و بررسی شده است، نگاشته‌های کلامی متکلمان مسلمان و دلایل آنان برای اثبات وجود خدا تا کنون به نحو شایسته و فراگیری بررسی و تحقیق نشده و گزارشی مبسوط از تاریخ و تحولات برهان‌های خداشناسی در ادوار مختلف کلام اسلامی و امامی نیز فراهم نیامده است. حال اما، با انتشار کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» تا حدود زیادی این نقیصه جبران شده است. در این اثر برای نخستین بار، تاریخ و پیشینه و تطورات و انواع مختلف صورت‌بندی‌ها یا تقریرهای برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام اسلامی تبیین گردیده و تقریرهای ابتکاری متکلمان امامی از براهین خداشناسی نیز بازشناسی و معرّفی شده است. از این رو می‌توان کتاب مزبور را به منزلهٔ شناسنامه و سند تحوّلات برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام اسلامی و امامی قلمداد نمود. نویسنده در این نگاشته به تبیین استدلال‌های مطرح در آثار کلامی امامیّه و معتزله و اشاعره برای اثبات وجود خداوند و نیز گزارش مبسوط تطوّرات تاریخی این استدلال‌ها پرداخته است. بدین منظور، بخش اثبات وجود خداوند در نگاشته‌های کلامی متکلّمان امامی از قرن چهارم تا یازدهم هجری، از حیث طرح مقدّمات و مسائل و دیدگاه‌ها، نحوهٔ تقریر براهین، و همچنین استفاده از مبانی و اصطلاحات و قواعد مختلف بررسی و همسنجی شده است تا تحوّلات گوناگون در این زمینه‌ها شناسایی و تبیین گردد. با توجّه به حجم ودامنهٔ مطالب وگسترهٔ مسائل و موضوعات، کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه» را باید گسترده‌ترین پژوهشِ تاکنون نشریافته در خصوص سرگذشت براهین اثبات وجود خدا در تاریخ کلام اسلامی و امامی به‌شمار آورد. کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه» از هفت فصل تشکیل شده است که به ترتیب عبارتند از: مقدمات، برهان حدوث و قِدَم، برهان حدوث صفات، برهان نظم، برهان امکان صفات، برهان امکان و وجوب، برهان صدیقین. مهم‌ترین مسائل و موضوعات مطرح در هر یک از این فصول به شرح زیر است: در فصل نخست (مقدمات) به تعریف و دسته‌بندی گرایش‌ها و ادوار و مکاتب کلامی امامیه از قبیل گرایش‌های کلامی نقلی، کلام عقلی، کلام جدلی، کلام فلسفی، و نیز ادوار کلام معتزلی و کلام فلسفی امامیه، و مکاتب شکل‌گرفته در این ادوار از جمله، مکاتب بغداد متقدّم (مکتب شیخ مفید) و بغداد متأخّر (مکتب شریف مرتضی)، و مکاتب حلّهٔ متقدّم (مکتب حمّصی رازی) و حلّهٔ متأخّر (مکتب خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلی) و … پرداخته شده است. در فصل دوم (برهان حدوث و قِدَم) به تعریف اصطلاحات اساسی در تقریر این برهان یعنی مفاهیمی نظیر مُحدَث، قدیم، جوهر، عرض، جسم، معنی، اکوان و … اشاره شده است. در ادامه، تقریرهای گوناگون متکلّمان امامی از برهان حدوث و قدم در چند بخش، زیر عناوین: «برهان حدوث و قِدَم در کلام نقلی امامیّه»، «برهان حدوث و قِدَم در دورهٔ کلام معتزلیِ امامیّه»، «برهان حدوث و قِدَم در دورهٔ کلام معتزلی _ فلسفی امامیّه»، «برهان حدوث و قِدَم در دورهٔ کلام فلسفی امامیّه (مکتب فیّاض لاهیجی)» به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم (برهان حدوث صفات) تقریرهای مختلف برهان حدوث صفات در کلام اسلامی و آراء شخصیت‌هایی چون ابوالحسن اشعری، ماتریدی، قاضی عبدالجبار معتزلی، محقق حلی، فیض کاشانی در خصوص این برهان گزارش شده است. در فصل چهارم (برهان نظم) تقریر متکلّمانی چون ابوالحسن اشعری، تفتازانی، کلینی، شیخ صدوق، فیض کاشانی، علامه مجلسی و … از این برهان طرح و بررسی شده است. در فصل پنجم (برهان امکان صفات) استدلالی کمترشناخته شده در مطالعات کلامی به نام «برهان امکان صفات یا تخصیص» به‌تفصیل بازشناسی و تعریف شده و تقریرهای مختلف آن در کلام اسلامی گزارش و همسنجی شده است. در فصل ششم (برهان امکان و وجوب) ابتدا به تعریف این برهان، پیشینهٔ آن و مباحث فلسفی و منطقی بنیادینی نظیر تمایز وجود از ماهیت، تلازم شیئیت با وجود، تقسیم موجودات به ممکن‌الوجود و واجب‌الوجود، و استحالهٔ دور و تسلسل پرداخته شده است. سپس در بخش دیگری از این فصل، تقریرهای مختلف برهان امکان و وجوب در کلام فلسفی اشعری و نیز کلام امامیه گزارش و تشریح گردیده است. در فصل هفتم (برهان صدیقین) مباحثی همچون تعریف برهان صدّیقین و جایگاه آن در فلسفهٔ ابن‌سینا و همچنین مقایسهٔ آن با براهین «حدوث و قدم» و «امکان و وجوب» موضوع بحث قرار گرفته است. بازشناسی و معرّفی تقریرهای ابتکاری متکلّمان امامی از برهان صدّیقین به‌ویژه دو تقریر نوآورانهٔ نصیرالدین طوسی و نصیرالدین کاشانی حلّی از این برهان، از دیگر مباحث مهمّ و شایان‌توجّه مطرح در این فصل است. نویسنده در پایان هر فصل، خلاصه‌ای از مهمترین مباحث و تقریرهای معرّفی‌شده از هر یک از برهان‌های اثبات وجود خدا را نیز فراهم آورده است که این امر موجب تسهیل مطالعهٔ خوانندگان و دستیابی آسان آنان به مطالب و نتایج مطرح در یکایک فصول کتاب می‌شود. گفتنی است که کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» به قلم دکتر حمید عطائی نظری (عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) در دو جلد (بیش از یک‌هزار و پانصد صفحه) برای نخستین بار در واپسین روزهای سال 1401 از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان منتشر شده و هم‌اکنون در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.

ترجمه ماشینی: مدرسه Nisibis مرکز اصلی فکری کلیسای شرق در قرن ششم و اوایل قرن هفتم پس از میلاد و مؤسسه آموزشی بود که در دوران باستان بی‌سابقه بود. ترس از خدا و سرآغاز حکمت، تاریخچه مکتب و فرهنگ مکتبی کلیسای شرق را به طور کلی در اواخر دوره باستان و اوایل دوره اسلامی فراهم می کند. آدام اچ. بکر پیشینه ایدئولوژیک و فکری جنبش مدرسه را بررسی می کند و شواهد پیشین فرضی مکتب نیسیبیس، مکتب معروف ایرانیان ادسا را ​​مورد ارزیابی مجدد قرار می دهد. علاوه بر این، او استدلال می کند که جنبش مکتب شرقی-سوری ("نسطوری") بهتر به عنوان بخشی جدایی ناپذیر و گاه مورد بحث از طیف گسترده تر رهبانیت شرقی-سوری درک می شود. بکر فرهنگ یادگیری تشریفاتی در شرق سوریه را بررسی می کند، که در همان زمان و در همان مکان با آکادمی های معروف خاخام های بابلی شکوفا شد. یهودیان و مسیحیان در بین النهرین نهادهای مشابهی را با هدف تلقین هویت در مردان جوان ایجاد کردند که آنها را به عنوان موجوداتی تعریف می کرد که توسط خالق خود دارای ظرفیت مطالعه هستند. مدارس شرق سوریه مهم‌ترین مؤسسات فکری معاصر هستند که بلافاصله با آکادمی‌های حاخام مقایسه می‌شوند، حتی به‌عنوان مجرای انتقال متون و اندیشه‌های فلسفی یونانی به مسلمانان در اوایل دوره عباسی.

ترجمه ماشینی: ایگناز گلدزیهر کتاب خود را با نام "Die Zahiriten" در سال 1883 نوشت. ترجمه انگلیسی این اثر استاندارد در مورد فقه اسلامی در سال 1971 منتشر شد. این کتاب از آن زمان تا کنون در دست چاپ است. این نسخه جدید در مجموعه «بریل کلاسیک در اسلام» نشان می‌دهد که The Zahiris هیچ یک از واقعیت خود را از دست نداده است.

عبدالقاهر بغدادی، دانشمند معروف قرن چهارم هجری را بیشتر با کتاب الفرق بین الفرق می‌شناسند. گویا در حدود 340 ق در بغداد به دنیا آمده و سپس به خراسان کوچیده است. وی در علومی مانند فقه، کلام، حساب، ادبیات و حدیث مهارت داشت و در مناظره و جدل نیز چیره دست بود. بغدادی نزد ابواسحاق اسفراینی و دیگر بزرگان آن ناحیه شاگردی کرد و سپس کرسی درس تشکیل داد و شاگردان زیادی تربیت کرد. شخصیت کلامی، تفسیری و فقهی ابومنصور باعث نشد که وی گرایش به تصوف نداشته باشد، و این از عجایب بود که روحیه تساهل و تسامح تصوف نتوانست از تعصب او بکاهد. سرانجام بغدادی در سال 429 نیشابور را به علت هجوم ترکمانان ترک کرد و به اسفراین رفت و در همان سال فوت کرد و در کنار استادش ابواسحاق اسفراینی دفن شد. از آثار او می‌توان به اینها اشاره کرد: الفرق بین الفرق، فضائح الکرّامیّة، تأویل متشابِه الاَخبارِ والایات، التحصیل، العماد فی مواریث العباد، تفضیل الفقیر الصابر علی الغَنیِّ الشّاکِر در تصوف، کتابی در حساب و ... دوران حضور بغدادی در نیشابور معاصر بود با حضور و قدرت کرامیه، و می‌دانیم که این زمان بر پیروان فرق و مذاهب سخت می‌گذشته است. افزون بر آن درگیری‌های مذهبی بین دیگر فرق تسنن و اوضاع آشفته سیاسی، خراسان را در معرض آشوب قرار داده بود. کتاب مهم و مشهور بغدادی الفرق بین الفرق است که پس از مقالات الاسلامیین ابوالحسن اشعری کتابی جامع و کامل است،‌ اما وی بر خلاف اشعری، حداقل رعایت بی‌طرفی را نکرد و در ورطه تعصب افتاد. وی در این راه گاهی چنان افراط کرده که کتاب وی از یک متن فرق و نحل، به یک متن جدلی ـ اتهامی و بازخواست تبدیل شده است. به هر حال، به تازگی کتابی درباره آرای کلامی و در عراق منتشر شده که دیوان وقف سنی آن را چاپ کرده است. کتاب مذکور رساله دکتری نویسنده در عراق بوده که به صورت کتاب درآمده است. نویسنده به درستی متذکر شده که بغدادی آرای کلامی خود را در خدمت فرق نویسی بکار گرفت و سپس به رد آنها پرداخت. برای شناخت بغدادی افکار کلامی او و همچنین آگاه شدن از فضای فکری خراسان در آن زمان و آنچه دانشمندان تسنن با آن مواجه بودند، کتاب مذکور مناسب است.

تاریخ علم کلام تألیف علاّمه شبلى نعمائى (1857-1914 ميلادى) که از علماى بزرگ هند در قرن اخير مى‌باشد. این کتاب توسط سيد محمدتقى فخر داعى گيلانى به فارسی ترجمه شده است. اين كتاب از دو بخش كه بخش اوّل به نام تاريخ علم كلام و بخش دوم آن‌كه قطورتر از بخش اوّل و مقصود اصلى از تدوين و تألیف كتاب همين بخش است به نام علم كلام جديد مى‌باشد. با توجه به اينكه آنچه از لفظ تاريخ در ذهن ما نقش مى‌بندد اختصاص به ممالك، اقوام و اشخاص دارد يعنى آنچه در اين زمينه نوشته مى‌شده است مربوط و راجع به آنها بوده است ولى امروزه فن تاريخ‌نويسى ترقى كرده علاوه بر اقوام و اشخاص براى علوم و فنون هم تاريخ مى‌نويسند و آن به اين معناست كه يك علم يا يك فن از كى ظاهر شده، علل و اسباب ظهور يا پيدايش آن‌چه بوده تا چگونه مراحل تكامل و ترقى را پيموده و بالاخره تحولات و تطورات كه در آن با گذشت زمان رويداده چه بوده است كتاب تاريخ علم كلام به همان روشى كه در بالا ذكر شد مى‌باشد كه آن روش انتقاد علمى مى‌باشد علاّمه كتاب خود را تألیف نموده است. البتّه منظور اساسى علاّمه شبلى نعمائى از تاريخ علم كلام همانا تاريخ علم كلام عقلى است كه در مقابل فلسفه يونان و براى مبارزه با آن تدوين يافته است نه علم كلام نقلى كه از مجادلات فرق اسلامى باهم ظاهر شده است. علاّمه شبلى هدف خود از تحرير اين كتاب را اينگونه توضيح ميدهد: امروز در عقائد و افكار مذهبى بواسطه ناسازگارى دانشها با آنچه در كتاب‌هاى دينى آمده است تزلزل و سستى يا دودلى پيدا شده و بزرگترين خطرى كه امروز به اسلام رو آورده همانا فلسفه مادى است و عناصر روشن‌فكر و تحصيل كرده‌هاى جديد مرعوب و علماى قديم هم بندرت وارد مباحث و سؤالات جديد شده بنابراین افق مذهب غبارآلود و تيره به نظر مى‌آيدبعضى از نويسندگان اسلامى معتقد شده‌اند كه علم كلام فعلى كه نتيجه افكار بيش از يك‌هزار سال قبل است كارى ساخته نيست و آن نمى‌تواند در برابر حملات فلسفه جديد پايدارى نموده اعتراضات و شكوك و شبهات وارده را جواب كافى دهد، دليل آنهم روشن است زيرا نحوه اعتراضاتى كه در دوره‌هاى پيشين بر اسلام وارد مى‌شده نوعيت آن امروزه بكلى تغيير كرده است و بيشتر مقابله با فلسفه يونان بوده است بنابراین براى صيانت و دفاع از مذهب در مقابل اعتراضات و شبهات مخالفين يا حملات فلسفه جديد احتياج مبرمى به كلام جديد است. ولى به نظر ما اين فكر صحيح نيست و علم كلام جديد بايد بر مبانى و اصول كلام قديم استوار باشد و سررشته اصول مقرّره بزرگان سلف در هيچ مورد از دست داده نشود و براى اين امر لازم است نشان داده شود كه ائمه اسلام در هر عهد چه مبادى و اصولى را اختيار نموده‌اند و نيز تغييراتى كه در آن روى داده‌اند از چه قسم و نوع آن‌چه بوده است.به عبارت ديگر و خلاصه اينكه مبادى و اصول كلام قديم را بايد گرفت و مطابق مشرب، ذوق و سليقه كنونى مرتب و مدون ساخت كه من با تألیف اين كتاب اينكار را تحقّق بخشيدم. از طرف ديگر هدف من از تحرير اين كتاب اين بوده كه در زبان اردو، عربى و فارسی چنين كتابى در رابطه با تاريخ علم كلام وجود نداشته و من با نوشتن اين كتاب از يك طرف يك نقيصه بزرگ ادبيات اسلامى را تدارک و جبران نموده و از طرف ديگر اين تألیف كه در حقيقت تألیف علم كلام است در دائره تاريخ آمده است. ساختار و گزارش محتوا: بخش اول: علاّمه شبلى در بخش اول كه بعد از مقدّمه مترجم آمده و به نام تاريخ علم كلام است مقدّمه‌اى در رابطه با انگيزه و هدف خود از تحرير اين كتاب را آورده است پس وارد مبحث تاريخ علم كلام كه تاريخچه‌اى از علم كلام نقلى است مى‌شود و منظور او تاريخچه مجادلات فرق اسلامى باهم مى‌باشد آورده شده است در اين مختصر بذكر عوامل واسباب بروز اختلاف عقائد و آراء و ازدياد فتاوى و ميل به بدعتها و بالاخره ظهور علم كلام پرداخته. مسئله بسيار مهمى كه در اينجا مطرح شده مسئله قضا و قدر و عوامل پديد آمدن آنست و در آخر اين بحث به اصول عقايد دو فرقه اشعرى و معتزلى و اختلافات شديد و سختى كه بين آنها جريان داشته مى‌پردازد. علاّمه شبلى بعد از اين وارد مرحله علم كلام عقلى مى‌شود كه مقصود اصلى كتاب است و از آن مبسوطا سخن ميراند.او علل و اسباب پيدايش، تاريخ ظهور كلام و وجه تسميه آن مى‌پردازد سپس بذكر اساسى مؤسسين و بانيان يا شخصيت‌هاى برجسته علم كلام و شرح حالات آنها كه از ابوالهذيل علاف شروع و به خاندان نوبختى پايان مى‌يابد مى‌پردازد. سپس وارد قرن چهارم و از متكلمين اين قرن مى‌نويسد و سپس ميرسد به قرن پنجم كه قرن انحطاط و زوال علم كلام است مى‌پردازد تا اينجا دور اول علم كلام به پايان ميرسد و دور دوم علم كلام يا دور دوم اشاعره است آغاز مى‌گردد و شرح احوال ابوالحسن اشعرى مؤسس طريقه اشعريه و سپس حالات غزالى و رازى دو مرد بزرگ علم كلام آمده و در آخر به ذكر احوال علاّمه آمرى پرداخته است.مؤلف پس از اين علم كلام اشاعره را تحت عنوان يك نظر اجمالى در علم كلام اشاعره زير دقت نظر گرفته و مسائل اختصاصى اشاعره مورد انتقاد قرار داده است. بعد از اين دوره سوم آغاز مى‌گردد در اين بحث علاوه بر شرح احوال ابن رشد، ابن تيميه و شاه ولى الله از ابتكارات و اختراعات آنها در علم كلام به تفصيل و مشروح بحث نموده است.مؤلف براى تكميل تاريخ علم كلام از اين پس دفترى از حكماى اسلامى كه در اثبات مسائل مذهبى روى اصول فلسفه و تطبيق شريعت با منطق و حكمت مقامى بلند و ارجمند دارند باز كرده از فارابى، ابن سينا و ابن مسكويه و در آخر از شيخ اشراق و خصوصيات و مميّزات او در فلسفه صحبت داشته در آخر اين بخش كتاب تاريخ علم كلام مؤلف يك بحث با عنوان يك نظر اجمالى در علم كلام‌دارد او اوّل از اينجا آغاز مى‌كند كه اين فكر سالها در اذهان رسوخ داشته كه بيشتر مسائل علم كلام مقتبس از يونانيان و از آنها گرفته شده و مسلمانان فاقد قوه ابتكار و اختراع بوده خطايى بزرگ است و با قلم خود چنان با دليل و برهان روشن مى‌سازد كه براى خواننده هيچ شك و شبهه‌اى باقى نمى‌گذارد كه مسلمانان در الهيّات فرسنگها از يونانيان جلو بوده‌اند و علامه شبلى در آخر اين بحث علم كلام را تشريح كرده كه علم كلام عبارت از دو چيز است يكى اثبات عقائد اسلامى و ديگر ردّ بر فلسفه ملاحده و ديگر مذاهب بخش دوم: بخش دوم كتاب كه به نام علم كلام جديد است با مقدّمه مترجم آغاز و سپس ديباچه مؤلف و بعد از آن بحث علوم جديده و مذهب، مذهب جزء فطرت انسانى، مذهب اسلام و در بحث عقل و مذهب مى‌آورد كه دليل منكرين مذاهب در غرب برپايه اين مسئله است كه مذاهب را برخلاف عقل يافته‌اند و الاّ اگر مذهبى مبتنى بر عقل و مطابق با تحقيقات عقلى باشد اين مخالفين را با آن هيچگونه مخالفت و نزاعى نخواهد بود و علاّمه در اينجا واضح و آشكار مى‌كند كه اسلام در ميان مذاهب تنها مذهبى است كه عقل را تاج افتخار انسانى قرار داده و تمام تعاليم آن هماهنگ با عقل و منطق است. بعد از اين بحث وارد مرحله الهيّات مى‌شود و در صانع عالم تحت عنوان وجود بارى سخن مى‌گويد و در رابطه با اثبات صانع فقط طريقه قرآن مجيد را در اين باب برگزيده و دلايل و براهین حكما و متكلمين را در اين باب رد مى‌كند سپس به ذكر اعتراضات عمده ملاحده فعلى اروپا پرداخته و يك‌يك را جواب و ردّ مى‌كند بعد از فراغت از بحث واجب به بحث از نبوت مى‌پردازد و در آخر اين بحث، نبوت محمد(ص) مورد بررسى قرار مى‌گيرد و براى اينكه اثبات نمايند كه پيامبر(ص) با منبع وحى اتصال داشته بعضى از مسائل مربوط به عقايد، عبادات، اخلاق و...آورده‌و آنها بقدرى كامل، متقن و بلندپايه‌اند كه در مخيله هيچ حكيم و فيلسوف و يا قانونگذارى خطور نكرده و آنها بدون وحى ممكن نيست به فكر كسى بيايند از جمله حقوق اجتماعى اسلام:حقوق انسانى، حقوق زن، حقوق عامه مردم و وراثت و...در اينجا مسئله تأويل را كه از مسائل مشكل و بسيارى از اختلافات مذهبى از اين مسئله سرچشمه گرفته مورد بحث قرار داده است پس از آن علاّمه شبلى وارد بحث در روحانیات شده ملائكه، وحى و الهام و سپس به مسئله ترقى و تمدن كه مورد توجّه فلاسفه امروز است پرداخته زيرا فلاسفه مذاهب را سد راه ترقى دانسته‌اند و ثابت مى‌كند كه اسلام دينى است جامع و كامل كه تمدن را با آغوش باز مى‌پذيرد و آنرا در دامن خود پرورش ميدهد آخرين بحث در اين مرحله بحث پيوستگى بين دين و دنيا آمده و بخش دوم با دو ضميمه كه عبارت از دو خطابه از امام رازى و آن ديگر از امام غزالى كه راجع به نبوّت و رسالت ايراد شده پايان مى‌يابد. در آخر اين قابل ذكر است كه در آغاز هر بخش، فهرست موضوعى کتاب‌ها به تفصيل آمده است و در آخر بخش کتاب‌ها فهرست اعلام و غلطنامه درج گرديده است. كتاب تاريخ علم كلام كه از دو بخش تشكيل شده و در يك مجلد منتشر شده است، تألیف علامه شبلى نعمائى هندى است كه بوسيله سيد محمدتقى فخر داعى گيلانى از زبان اردو (ظاهرا زبان اصلى كتاب باشد) به زبان فارسی ترجمه شده است چاپ اول،1386 توسط ليتوگرافى و چاپ ديبا (انتشارات اساطير)

ترجمه ماشینی: ایران خانه یکی از معدود تمدن های جهان است که بیش از دو هزار و پانصد سال است که دارای سنت مستمر تفکر فلسفی بوده است. با توسعه الهیات اسلامی در قرون وسطی، بسیاری از مکاتب آن با جریان های فلسفی موجود فارسی در تعامل بودند و به یک کلام فلسفی متمایز یا الهیات جزمی تبدیل شدند. از استادان قطعی متکلمان شیعه و سنی، ایرانیان متعددی بودند، از جمله غزالی و فخرالدین رازی که در اینجا حضور برجسته ای دارند. گزیده های مهمی از مکاتب کلامی شیعه و سنی (از جمله معتزله و اشعریه) در این جلد گنجانده شده است که بسیاری از آنها تاکنون هرگز در غرب به صورت ترجمه در دسترس نبوده اند.

جهت مشاهده فیلم درسگفتار در آپارات، به آدرس داده شده در یادداشت مراجعه کنید.