جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شهاب الدین سهروردی از میراث عرفانی ایران باستان و حکمت خسروانی آن در طرح عظیم فلسفه اشراق خود استفاده کرده است. دو قرن پس از او، خواجه حافظ شیرازی نیز از عبارات متعددی بهره گرفت که به همان فرهنگ تعلق دارد. نویسنده این مقاله واژه‌های متعددی از نظام فکری این دو متفکر را، بررسی نموده است تا میزان تأثیر پذیری حافظ از شیخ اشراق را نشان دهد. در این بررسی، مراجعه به کتب دینی مربوط به فرهنگ ایران باستان، آثار شیخ اشراق و دیوان اشعار حافظ مورد توجه بوده است. نویسنده با استفاده از چگونگی کاربرد آن واژه‌ها، رابطه‌ی جانشینی (paradigmatic) و رابطه‌ی هم‌نشینی (syntagmatic) و در نهایت معرفی درون متنی این کلمات و کلمات وابسته طرحی کلّی از حکمت خسروانی در اندیشه‌ی حافظ ارائه کرده و نشان داده است که حکمت خسروانی او، با وجود مشترکاتی که با اندیشه‌های شیخ اشراق دارد، از استقلال و استحکام ویژه‌ای برخوردار است.

حکمت اشراق سهروردی با دربرداشتن مفاهیم ایرانی- اسلامی، می تواند مبنایی برای بررسی مباحث حکمی در هنر های سنتی باشد. شأن وجودشناختی و حیث معرفتی زیبایی به مثابه یک مفهوم و امر زیبا به عنوان وجه تحققی آن، زمینه های تأملات زیباشناختی در این باب را فراهم آورده است. به رغم گسست های تاریخی و نفوذ فرهنگ های بیگانه، تحولات موسیقی سنتی ایران از پیوستگی و تداوم نسبی برخوردار بوده است و وجوه اشتراکات فرمی و مضمونی فراوانی در آثار دوره های مختلف مشاهده می شود. هدف از انجام این تحقیق، پاسخ به این پرسش بود که مفاهیم زیبایی شناسی حکمت اشراق سهروردی چیستند و چگونه در موسیقی سنتی ایران نمود پیدا می کنند؟ روش انجام این تحقیق از منظر هدف، کاربردی-نظری و از منظر شیوه انجام، توصیفی-تحلیلی بود. اطلاعات نیز به شیوه کتابخانه ای به دست آمد. نتایج نشان می دهد فلسفه اشراق سهروردی که با نقد اندیشه مشائیان آغاز می شود، مفاهیم جدید و ابداعاتی را در تبیین و صورت بندی سلسله مراتبی حیث وجودی و شناختی جهان به کار می بندد. ابتنای این فلسفه بر نورانیت و ظهور وجود، مشروط نمودن حیات و هستی و ادراک آن، بر ظهور و نور، کارکرد خیال به مثابه امر واس ط و خلق صور معلقه مبتنی بر محاکات نقوش ثابته عالم ملکوت، لذت و ابتهاج حاصل از ادراک صور در عالم مثال و مکاشفات عوالم ملکوت و اندراج آن در خاطر سالک، محتوایی زیباشناختی و فرمی هنری به اندیشه اشراقی بخشیده است. مفاهیم حکمت اشراق به عنوان محتوا در موسیقی ایرانی نمود یافته و این هنر در جایگاه صورت، مظهر مفاهیم حکمت اشراق است. این ارتباط دوسویه بیان گر این است که مفاهیم دقیق و مشخص در پس صور هنری وجود دارد که این مفاهیم، دلیل بر چرایی شکل گیری ساختار و مصادیق در حوزه موسیقی سنتی هستند و به عبارتی زبان گویای این مفاهیم می گردند.

مقاله حاضر به بررسی جایگاه و نقش استدلال عقلی و تاله به عنوان دو عنصر اساسی مکتب فلسفی اشراقی و تفاوت جایگاه این دو عنصر در عرفان می‌پردازد. در واقع عنصر استدلال عقلی و تاله با همین تعابیر و یا تعابیر مشابه در هر دو مکتب اشراق و عرفان وجود دارد و هر کدام به نوبه خود بر این دو عنصر تاکید دارند اما تفاوت این عامل تا به اکنون به طور واضح تبیین نگردیده است. در این نوشتار در ابتدا به تفاوت عرفان نظری و عملی پرداخته شده و بیان گردیده است که استدلال عقلی پس از تولد عرفان نظری از دل عرفان عملی رشد و نمو داشته است. در ادامه به پنچ مورد از تفاوت‌های جایگاه عقل و تاله در این دو مکتب اشاره می‌شود و بیان می‌گردد که آنچه در عرفان اصالت دارد، شهود است و بر خلاف حکمت اشراق عقل به خودی خود اصالتی ندارد. همچنین عقل در عرفان نظری وسیلهای جهت دفاع از مسیر تزکیه و تصفیه است، حال آنکه عقل در حکمت اشراق چنین جایگاهی ندارد، چنانکه عقل در حکمت اشراق نقش ثبوتی داشته و در عرفان نقشی اثباتی. علاوه بر این موارد عقل در عرفان به منزله میزانی جهت شناخت شهودات صادق از کاذب است، حال آنکه هیچگاه در حکمت اشراق به عقل چنین نگریسته نشده است. و در آخر عقل در عرفان تحلیلی است و در حکمت اشراق استدلالی. پیرامون این نوشتار بایسته ذکر است که تفاوت‌های مذکور، اموری است که بر اساس استقراء و با مراجعه به آثار اندیشه اشراقی و عرفانی و مقایسه آن‌ها به دست آمدهاند، از این روی به جهت آنکه تنها به موارد محدودی از آثار مکتوب مراجعه شده است، محتمل است که با مراجعه به دیگر آثار این اندیشمندان، به وجوه دیگری از تفاوت این دو مکتب رهنمون گردید. با این وجود برخی از تفاوت‌های مذکور، ناشی از اختلاف مبانی این مکتب اند و شاید بتوان به جهت محدود بودن مبانی، برخی از تفاوت‌ها محدود به مواردی خاص دانست.

این کتاب، مشتمل بر متن کتاب «حکمة الاشراق» اثر «شیخ شهاب‌الدین یحیی سهروردی» به زبان عربی است. اثر حاضر که مجلّدی از مجموعة «الحکمة الإشراقیه» است، با هدف آشنایی بیش‌تر مخاطب با اندیشه‌ها و افکار فلسفی «سهروردی» و نظریات بدیع وی در حکمت شیعی به چاپ رسیده است. کتاب، مشتمل بر دو پیشگفتار دربارة «سهروردی» و اندیشه‌ها و آثار وی، بخش «از پیله تا پرواز» در شرح زندگی «سهروردی»، معرّفی آثار وی و متن کتاب «حکمه الاشراق» است که «حکمه الاشراق» خود از سه مقاله با عنوان‌های فی المعارف و التعریف، و فیها ضوابط سبعه؛ فی الحجج و مبادئها؛ و هی تثقل علی ضوابط و فی المغالطات و بعض الحکومات بین احرف اشراقیه و بین بعض احرف المشادئین تشکیل شده است.

المجموعه الکامله لمصنفات شهاب الدین یحیی السهروردی مجموعه کامل آثار سهروردی نخستین مجموعه کامل آثار شهاب الدین سهروردی که به صورت علمی تصحیح و ویرایش شده است. این مجموعه نه تنها از لحاظ تاریخ فلسفه اسلامی حائز ارزش فراوان است بلکه اندیشه حکیمی را که فلسفه او هنوز زنده و برای حیات کنونی فلسفه اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار است، در اختیار علاقمندان فلسفه اسلامی و تفکر فلسفی قرار می دهد.