جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصلاح الگوی مصرف و تصحیح رفتار اسراف گرایانه دغدغه حدود دو دهه مقام معظم رهبری است که بارها نسبت به این موضوع هشدار داده و سرانجام سال 1388 را به عنوان سال اصلاح الگوی مصرف مطرح کردند. اینک در آغاز دهه چهارم انقلاب اسلامی، که به شعار پیشرفت و عدالت مزین گشته، بیش از پیش نیازمند اصلاح الگوی مصرف جهت نیل به ایجاد عدالت و پیشرفت هستیم؛ اصلاحی که میتواند نقش اساسی در ایجاد عدالت و پیشرفت در کشور داشته باشد.این پژوهش نقش آموزش در مدیریت مصرف انرژی کشور را به عنوان یکی از مؤلفه های تحقق بخش اصلاح الگوی مصرف در کنار مؤلفه های آگاهسازی و اطلاع رسانی از وضعیت میزان تولید مصرف انرژی در کشور، فرهنگ سازی، طراحی برنامه های آموزشی مصرف انرژی در مقاطع گوناگون آموزشی، مدیریت مصرف، پرهیز از تجمل گرایی و مصرف زدگی را مورد بحث قرار داده است.

این تحقیق بر آن است تا ضمن بررسی و استخراج مبانی، اهداف و انگیزه‌ها، معیارها و اصول و قواعد اخلاقی مصرف،مدلی هنجاری و تئوریک برآمده از آموزه‌های اسلامی برای اخلاق مصرف، ارائه دهد، تا گامی در جهت اصلاح الگوی مصرف و تحقق مدل اسلامی ایرانی برای پیشرفت و توسعه همه‌جانبه برای جامعه اسلامی باشد. اخلاق مصرف از جمله رفتارهای پایدار افراد و خانوارها در حوزه زندگی اقتصادی و در مورد تخصیص درآمد و منابع مالی برای استفاده از کالاها و خدمات نهایی است. اخلاق مصرف به عنوان شاخه‌ای از اخلاق کاربردی و زیرمجموعه اخلاق اقتصادی است که با رویکردهای سازمانی، اجتماعی، حرفه‌ای و مصرف فرد و خانوار قابل بحث و بررسی است. و این تحقیق با رویکرد مصرف فرد و خانوار پیش رفته است. در این راستا، علیت به عنوان مبنای وجودشناختی، توحید برای مبنای خداشناختی؛ اعمیت عالم از مادی و مجرد، هدف‌مندی و نظام احسن، تفکیک‌ناپزیری دنیا و آخرت، به عنوان مبانی جهان‌شناختی؛ همچنین اصالت و استکمالی بودن روح، هدفمندی، نیازمندی، اختیار و مسئولیت پذیری انسان برای مبانی انسان‌شناختی؛ و در نهایت خود‌دوستی به عنوان مبنای اخلاقی و تئوری هنجاری برگزیده شدند. ودر ادامه هدف نهایی انسان در رفتارهای مصرف را سعادت جاودانی، و زندگی خوب و گوارا با ویژگی‌های: عدالت اجتماعی، امنیت و رشد و پیشرفت همه‌جانبه به عنوان اهداف میانی انتخاب شده است. در بررسی معیار اخلاق مصرف به میانه‌روی با شاخص‌های مصرف در حد کفاف و به اندازه نیاز‌های واقعی رسیدیم. و در خصوص مهم‌ترین اصول و قواعد اخلاقی مصرف، چهار اصل: انفاق، زهد، قناعت و تقدیر معیشت به عنوان اصول لازم الاتباع، و قواعدی مثل: نهی از اسراف، نهی از اتراف، نهی از اقتار و نهی از طمع، به عنوانی اصول لازم الاجتناب، مورد بحث واقع شده است. در خاتمه ضمن بررسی روابط منطقی بین یکایک عناصر یاد شده و اثبات سازگاری آنها با هم‌دیگر، مدل اخلاقی مصرف استخراج و اثبات شده که در صورت جامه عمل پوشیدن مدل، زندگی گواری توحیدی و با ویژگی ساده‌زیستی، همراه با پیشرفت همه‌جانبه اسلامی در دنیا تأمین، و سعادت اخروی به راحتی قابل دستیابی است.

هيچ حركت اقتصادي و خصوصا ًاخلاق جهادگونه در منظومة معرفتي ديني نمي تواند موفق باشد مگر آنكه خواستگاه، مسير و مقصد آن خدايي, و بر مبنای اخلاقیات باشد. با تدبر در قرآن كريم مي بينيم اهميت بحث هاي اخلاق اقتصادي در دين مبين اسلام به گونه اي است كه خداي متعال بخش قابل توجهي از اين كتاب بزرگ و انسان ساز را به بحث هاي مختلف كلان و گاهي ريز اقتصادي از جمله حلال، حرام، مكروه، مستحب، جمع اموال، امتحان الهي از طريق مال دنيا، خمس، زكات، خريد، فروش، اجاره و حتي نوع عمليات اقتصادي مثل شكار، صيد، اماكن، زمان هاي حرمت صيد، زراعت، غواصي، كشتيراني، دامداري و ... اختصاص داده است. در اين راستا بنا داريم ابتدا مختصراَ به معني جهاد و اقتصاد پرداخته، سپس شاخص هاي مدنظر قرآن كريم و نهج البلاغه را براي تحقق اقتصاد اسلامی در يك جامعه را بررسي كرده و پس از آن بعضي از راهكارهاي اخلاق اقتصادي مندرج در قرآن كريم و نهج البلاغه و همچنين نتايج و آثار حاصله از اقتصاد اسلامی را در اين مقاله هرچند به قدر بضاعت كم خودمان واكاوي نماييم.

خانواده به عنوان واحد کوچکی از اجتماع در توسعه و رشد اقتصادی جامعه نقشی اساسی ایفا می کند. در نتیجه میزان، چگونگی و شیوه مصرف و پس انداز او در عملکرد و چرخه های اقتصاد کشور تاثیر به سزایی دارد. مصرف علاوه بر آن که به عنوان هدف تولید و توزیع مورد توجه قرار می گیرد، هرگونه تغییر در آن، می تواند تاثیر به سزایی بر دیگر متغیرهای کلان اقتصادی، از جمله پس انداز و سرمایه گذاری داشته باشد.مولفه های اصلی مصرف که عبارتند از سطح مصرف، ترکیب کالاهای مصرفی و چگونگی مصرف، در بستر فرهنگ خانواده شکل می گیرد؛ زیرا خانواده اولین پایگاه تربیت و پرورش منابع انسانی است و از آنجا که فرهنگ مصرفی در خانوارهای کشور ما با اسراف و تبذیر همراه است، اصلاح الگوی مصرف خانوار به دلیل فاصله آن با الگوی مصرف مطلوب اقتصاد مقاومتی و ناهمگونی آن با الزام های الگوی مصرف مورد نظر جامعه اسلامی، ضرورتی گریز ناپذیر است.در این پژوهش در پی اثبات این فرضیه هستیم که بین الگوی مصرف و پس انداز خانواده و اقتصاد مقاومتی رابطه معناداری وجود دارد. یافته های مقاله بیان گر آن است که: الگوی مصرف خانوار اگر منطبق بر الگوی تولید کشور باشد با اقتصاد مقاومتی سازگار است و اگر منطبق بر الگوی تولید داخلی نباشد به عنصر ضد اقتصاد مقاومتی تبدیل خواهد شد. به دلیل این که وضعیت موجود الگوی مصرف خانوار، و رسیدن به وضعیت مطلوب الگوی مصرف خانواده، هر دو در بستر باورها و ارزش ها می گیرند، تقویت باورهای دینی و بهره گیری از آموزه های اسلامی در رابطه با مصرف می تواند از کارامدی بالایی برخوردار باشد. به دلیل اینکه وضعیت موجود الگوی مصرف خانواده، هر دو در بستر باورها و ارزش ها می گیرند، تقویت باورهای دینی و بهره گیری از آموزه های اسلامی در رابطه با مصرف نمی تواند از کارآمدی بالایی برخوردار باشد. در کوتاه مدت نیز می توان از طریق تقویت فرصت های سرمایه گذاری جهت جذب پس اندازهای کم همراه با تبلیغ آثار مثبت آن در اقتصاد، راه را برای کاهش مصرف و افزایش پس انداز هموار نمود.

همان گونه که دین اسلام برای تربیت دینی و اخلاقی پیروان خویش برای دست یابی به زندگی سالم و معنادار در ابعاد گوناگون فردی و اجتماعی، اصول و برنامه هایی را تدارک دیده، برای تربیت اقتصادی و معیشتی آنان نیز الزامات و راهکارهایی در نظر گرفته است که کاربست دقیق، به جا و هماهنگ آنها، قطعا می تواند ضامن سلامت و سعادت حیات دنیوی و اخروی مسلمانان شود. یکی از این راهکارهای تاثیر گذار و مهم در این زمینه، فرهنگ قناعت است. بی شک هیچ جامعه ای بدون اقتصاد ریشه دار، برنامه محور و پویا نمی تواند امید چندانی به رشد و پیشرفت حتی در ابعاد فرهنگی و اجتماعی داشته باشد. این نوع از جوامع همواره در معرض انواع تهدیدها و تحریم های دشمنان و مخالفان خود خواهند بود که جهان اسلام و به ویژه جمهوری اسلامی ایران نیز از آن مستثنا نیست. قناعت که باید آن را از جمله اساسی ترین عنصر سبک و سیره زندگانی پیامبران الهی و پیشوایان بزرگ دینی قلمدادکرد، دارای خاستگاه عقلانی و معرفتی است که به عنوان موهبت الهی و مصداق بارز شکرگزاری خداوند و نیز ارمغان ماندگار عفت و وارستگی، گستره وسیعی از شئون مختلف زندگی مادی و معنوی انسان ها را دربر می گیرد. فرهنگ قناعت و خود بسندگی از چنان ظرفیت و کارایی والایی برخوردار است که کارکردهای معنوی و تربیتی و نیز کارکردهای اجتماعی و اقتصادی آن را می توان تنها به عنوان بخش عمده ای از وسعت کارامدی و کارکردی مورد اشاره آن در زمینه تحقق و تقویت مبانی و زیر ساخت های اقتصاد مقاومتی در این مقاله قلمداد کرد.

با توجه به شکل پذیری رفتار فردی و اجتماعی مردم از اخلاق و تاثیر ملموس و انکار ناپذیر آموزه های اخلاقی اهل بیت بر کم و کیف مصرف بررسی آن از این نگاه دارای اهمیت فراوانی است. در پایان نامه حاضر به این سوال پاسخ داده می شود که چگونه اخلاق از منظر معصومین در اصلاح الگوی مصرف تاثیر گذار خواهد بوددر پاسخ به این سوال الگو های اخلاقی که از جانب ائمه مطرح شده مورد بررسی قرار می گیرد تا با به کار بستن آنها راه اصلاح الگوی مصرف هموار گرددکه عبارتند از:1. الگوهای فردی که شامل اعتدال در تغذیه ، پوشاک وتجمّل، اسراف در لباس، مسکن،وسیله نقلیّه، استعمال بوی خوش و موقعیّت اجتماعی می شود. 2. الگوهای خانوادگی که شامل: تهیه لوازم زندگی، توسعه بر عیال و مهمان داری می شود.3. الگوهای اجتماعی که شامل: تضییع نکردن ثروت عمومی مثل منابع طبیعی،ضایع نساختن اموال شخصی دیگران می شود.در ادامه آسیب های اخلاقی که الگوی مصرف را تهدید می کند- به گونه ای که امامان معصوم هم درباره آنهشدارداده باشند- کنکاش می شود، که عبارتند از: اسراف و تبذیر و در هر کدام علاوه بر مفهوم شناسی ابعاد و مصادیق،عوامل و بالاخره پیامدهای این معیارها مطرح می شود.سپس راه های اخلاقی برای اصلاح الگوی مصرف از منظر معصومین مطرح خواهد شد. راههایی مثل اقتصاد و قناعت که در این بخش نیز در هر کدام یک علاوه بر مفهوم شناسی ابعاد و مصادیق،عوامل و بالاخره پیامدهای این راهها بحث می شود.برای اجرایی نمودن این الگوها و اینکه چه کسانی مسئولیت اصلاح الگوی مصرف را دارند، در آخرین فصل کسانی را که در مورد اصلاح الگوی مصرف مسئولیت دارند ذکر کردیم.

سال 1392 از سوی مقام معظّم رهبری به عنوان سال «حماسة سیاسی و حماسة اقتصادی» نامگذاری شده است. بنابراین، اصلاح الگوی مصرف و پرهیز از اسراف به منظور یکی از ابعاد تحقّق حماسة اقتصادی برای جامعه از اهمیّت بسیار زیادی برخوردار است، به طوری که فرهنگ مصرفی مناسب، امکان سرمایه گذاری را فراهم می کند و از این طریق می تواند موجب رشد و توسعة اقتصادی جامعه شود.آنچه پدیدة اصلاح الگوی مصرف و پرهیز از اسراف را اولویّت بخشیده، همانا اهمیّت فاصله گرفتن از روند شکل گیری نوعی جامعة مصرفی است که الگوی مصرف در آن جامعه از شکل مصرف بهینه و منطقی منحرف شده است و فرهنگ مصرفی سیری ناپذیر مبتنی بر تجمّل گرایی، اسراف و لذّت طلبی بر آن حاکم گردیده است، به گونه ای که در چنین جامعه ای، انسان ها با مصرف، تنها به امید مصرف کردن زندگی می کنند. لذا پدیدة مصرف زدگی که ویژگی آشکار چنین جوامعی است، ارمغان پیامدهای مصرف گرایانة نظام سرمایه داری، همسو با روند جهانی شدن در ابعاد اقتصادی و فرهنگی است که به واسطة رسانه های پرشتاب، دیجیتال و تکنولوژی های پیشرفتة ارتباطاتی در گسترش اقتصاد جهانی و توسعة بازارهای مصرف ملّی و بین المللی به ترویج فرهنگ مصرف گرایانه و تغییر رفتارهای مصرفی مردم پرداخته است. با توجّه به اهمیّت موضوع، هدف این پژوهش بررسی ابعاد گوناگون اصلاح الگوی مصرف (مدیریّت مصرف) به عنوان یکی از عرصه های تحقّق حماسة اقتصادی است. لذا نخست اهمیّت و ضرورت اصلاح الگوی مصرف و پرهیز از اسراف مورد بحث قرار می گیرد و پس از آن، ضرورت اصلاح الگوی مصرف و پرهیز از اسراف از دیدگاه قرآن و روایات آورده شده است و در ادامه، نحوة شکل گیری و ترویج مصرف گرایی بررسی شده است و در پایان نیز پس از بحث دربارة مصادیق اسراف و تبذیر و آثار آن، نتیجه گیری و پیشنهادها ارائه گردیده است.

در این مقاله با روش و چارچوب تحلیلی سازگاری تناقض، ویژگیهای ساز و کارهای موجود برای نهادینه سازی با ویژگیهای ابعاد اصلاح الگوی مصرف تطبیق داده شده است. در پایان، تحلیل ساز و کارها و ابزار مناسب برای اصلاح الگوی مصرف عرضه شده است. اصلی ترین یافته های مقاله چنین است: برای نهادینه کردن الگوی مصرف بهینه می توان از هر سه ساز و کار کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت استفاده کرد. در کوتاه مدت با وضع قوانین و مقررات و تنبیه و تشویقهایی برای اجرای الگوی مصرف بهینه و در میان مدت با ایجاد هنجارهای منطبق با این الگو، رفتارهای افراد را با استفاده از نیروی انگیزه درونی و اجتماعی به سمت الگوی مطلوب هدایت، و در بلند مدت نیز با ایجاد شناخت و آگاهی بیشتر، افراد را به سمتی هدایت کرد که خود مایل به حرکت در جهت الگوی مطلوب و بهینه باشند. در این وضعیت موفقیت نهادینه کردن قطعی تر خواهد بود. برای نهادینه شدن الگوی مصرف بهینه در همه بخشها، لازم است ابزارهای مختلفی به کار گرفته شود.

با توجه به روند افزایش سریع جمعیت در دهه های اخیر و در نتیجه تمایل بیشتر به بهره برداری از منابع و نیز مصرف بیشتر، تدوین الگوی مصرف متناسب با وضع جامعه و افراد آن، امری ضروری به نظر می رسد. در دین اسلام برخلاف برخی نظریات غربی، مصرف به خودی خود اصالت نداشته و بلکه در جهتی قرار گیرد که انسان را به سوی اهداف غایی خلقتش سوق دهد. با توجه به نگاه همه جانبه ای که اسلام به مساله مصرف دارد، می توان بر اساس متون اسلامی، دستورالعمل جامعی برای اصلاح الگوی مصرف تدوین نمود. در این مقاله تلاش شده است تا با درنظر گرفتن جامعه دینی، به عنوان جامعه هدف، و با تحلیل اسنادی قرآن کریم و روایات معصومان (ع)، مجموعه ای از مبانی، اصول و روش های اصلاح الگوی مصرف استخراج شود. که در نهایت پنج مبنا، یازده اصل و بیست روش در رابطه با اصلاح الگوی مصرف به دست آمده بدین شرح:مبانی: نیازمندی، عزت و استقلال، ایمان، اندیشه ورزی، تفاوت افراد و جوامع مختلف؛اصول: نیازسنجی، آینده نگری، اعتدال، زهدورزی، جهان را عرصه نعمت های خدا دیدن، مسوولیت، آخرت گرایی، دیگرگرایی، توجه به تعقل و تفکر، فرهنگ سازی، تذکر، توجه به اقتضائات فردی و اجتماعی؛روش ها: اولویت بندی، مدیریت منابع، رعایت میانه روی در مصرف، قناعت، شناخت سنت های الهی، ادای حقوق شرعی، امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح انگیزه ها، محدود و مشروط نمودن مصرف، انفاق و ایثار، آگاه سازی، استفاده از تجربیات دیگران، الگوسازی، یادآوری محرومیت ها، توجه به کفو و شان هر فرد و جامعه.