جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جریان فکری نو معتزله با سابقه‌ای نزدیک به دو قرن یکی از گرایشها و جریانهای مهم کلامی در جهان اسلام می‌باشد که در مواجهه با این پرسش که «علل پیشرفت غرب و عقب‌ماندگی مسلمانان چیست؟» بوجود آمد. این جریان نوپا که خواهان تجدید بنای معرفتی اسلام بر پایه عقل‌گرایی است برای زنده نگه‌داشتن میراث اسلامی می‌کوشد تا از اسلام تفسیری نو ارایه دهد که مطابق با مقتضیات زمانه باشد. به عنوان نمونه می‌توان به نظریه ذاتی و عرضی یا همان گوهر وصدف در دین اشاره کردکه از سوی نومعتزلیان مطرح شده است.. این نظریه به رویکردی اطلاق می‌شود که دین را به دو بخش اصلی و فرعی تقسیم، برخی حقایق دینی را عناصر فرا تاریخی و جهانی دانسته که دستخوش تغییر و تحولات قرار نگرفته و همواره اموری ثابت اند. این عناصر حیاتی ومقومات اصلی دین، ذاتی و به تعبیری گوهر دین نامیده می‌شوند.در مقابل بخش دیگری از دین به فراخور امور تاریخی وفرهنگی و شرایط زمانی ومکانی خاصی در دین تعبیه شده لذا موقتی وغیر ثابت اند و تنها وظیفه انتقال ذاتیات را از دوره ای به دوره دیگر داشته وخود در حین انتقال ذاتیات،باید تغییر یافته وهمرنگ فرهنگ جدید شود.این بخش از دین به عرضی و به تعبیر دیگر صدف دین نامیده می‌شوند.نظریه ذاتی وعرضی یا به تعبیر دیگر گوهر و صدف دین اول بار توسط یک متکلم مسیحی بنام هگل به منظور دفاع از مسیحیت و حل تعارض علم و دین مطرح شد و بعد از او توسط شلایر ماخر ادامه یافت و سپس بوسیله ویلیام جیمز و استیس رواج و توسعه یافت تا اینکه غبار این تفکر بر دامن اندیشه متفکران مسلمان عرب همچون نصر حامد ابوزید، محمد آرکون حسن حنفی و… نشست و بدین طریق به جهان اسلام راه یافت و درنهایت چندی از متفکران معاصر ایران نیز به این نظریه تن داده و با بومی‌سازی این مسأله تقسیم آموزه‌های دین به ذاتی و عرضی را به اسلام نسبت داده و بر همان خط فکری برگرفته از غرب مشی طریق کردند که می‌توان به افرادی همچون دکتر عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری، مصطفی ملکیان اشاره کرد. نگارنده با توجه به اهمیت این مسأله و نفوذ آن در جوامع اسلامی و چالش‌های بوجود آمده تحت‌تأثیر این تفکر، در این رساله تلاش دارد به جریان شناسی این تفکر و عوامل شکل گیری آن و معرفی چهره‌های شاخص این جریان در ایران و تبیین نظرات و دیدگاه‌های آنان و درنهایت به نقد و بررسی آنها بپردازد.

منظور از ساحت وحیانی دین، مجموعه ویژگی‌هایی است که دین در بدو شکل‌گیری کسب می‌کند. این ساحت به طور معمول، شامل اموری همچون مبانی ایمانی، متون مقدس، سنت بنیان‌گذار، تعالیم و مناسک اولیه می‌شود. اندیشمندان روزگار ما مبتنی بر خاستگاه‌ های فکری خود، طیف وسیعی از دیدگاه‌ ها را نسبت به این امور دارند، به گونه‌ای که در یک سر طیف، دین وحیانیْ کامل، معصوم، خدشه‌ ناپذیر و ابدی انگاشته می‌شود و در سر دیگر، به عکس، انسانی، زمانی و قبض‌ و بسط‌پذیر در نظر گرفته می‌شود. ساحت وحیانی دینْ شالوده و نظام یک دین را پایه‌ ریزی می‌کند؛ در نظر سنت‌گرایان، این ساحت از دین، الاهی، مقدس و مقدر است و ریشه در عالم جبروت، یعنی در مبدأ و رجعت‌گاه آخرت‌شناسانه‌ی دین دارد. اما نواندیشان دینی اکثرا ویژگی‌های بشری را به این ساحت نسبت می‌دهند و آن را به‌ منزله‌ی نهال دین تلقی می‌کنند که نگرش بنیان‌گذار دین به جهان را می‌نمایاند و پس از او رشد و تکامل می‌یابد. در ادامه، به تطبیق مؤلفه‌های مهم این دیدگاه‌ها پرداخته، اختلاف‌ها و شباهت‌های آن‌ها را فهرست می‌کنیم.

برخی از طرف داران نظریة «عصری بودن قرآن» با استناد به ادلة درون دینی، به دنبال اثبات این موضوع بوده اند. یکی از این دلایل آنان آیة «نهی از سؤال» است. اینان با محور قرار دادن یکی از دو شأن نزول ذکر شده برای آیه، که نهی از سؤال را دربارة مسائل فقهی می داند، این گونه نتیجه می گیرند که بسیاری از احکام دین پاسخ سؤالات نابجایی است که اگرچه مورد نهی قرآن قرار گرفته، اما پس از پرسش، به عنوان «عرضیات» وارد دین گردیده و این نشانة «عصری بودن قرآن» است. در این مقاله، با بررسی دقیق مفاد آیة «نهی از سؤال»، اثبات می شود که شأن نزول صحیح آیة مذکور، سؤال از اموری همانند اجل انسان، سعادت، شقاوت و اموری بوده که مصلحت در ندانستن آن است و بر فرض قبول شأن نزول دیگر، باز نمی توان «عرضی بودن برخی احکام قرآن» و درنتیجه، «عصری بودن آن» را اثبات کرد.