جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تئودور نولدکه[۱] در دوم مارس ۱۸۳۶ در شهر کوچکی از توابع هامبورگ آلمان  به دنیا آمد. تحصیلات مقدماتی را نزد پدرش گذراند و پیش از ورود به دانشگاه ادبیات کلاسیک (یونانی و لاتین) را آموخت. او به زبان و فرهنگ یونانی علاقه‌خاصی داشت و بعدها از اینکه مطالعات یونانی رابه عنوان  رشته اصلی و تخصصی خود انتخاب نکرده است ، اظهار پشیمانی کرد. در دانشگاه به نزد هاینریش اوالد[۲] دوست قدیمی پدرش رفت. اوالد خاورشناس و کارشناس زبان‌های سامی بود و همین مساله او را به سوی مطالعات شرقی سوق داد .دوران تحصیلی خود را در آلمان گذراند و بویژه تحصیلات عالی را در دانشگاههای گوتینگن و برلین طی کرد. وی تحصیلات خود را در رشته الهیات و فلسفه و زبان‏های سامی تا مقطع دکتری به پایان رساند و در سال ۱۸۵۶، در بیست سالگی دکترای نخست خود را با رساله‌ای دربارۀ «تاریخ قرآن» اخذ کرد. در پایان نامه خود با عنوان تاریخ قرآن در دو بخش به تاریخ ادبی قرآن با استفاده از منابع اسلامی و تحقیقات خاورشناسان اروپایى پرداخت.  این موضوع تا پایان عمر مهم‌ترین موضوع تحقیاتی او بود. دو سال بعد در سال ۱۸۵۸، آکادمی پاریس جایزه‌ای برای نگارش مقاله‌ای دربارۀ همین موضوع تعیین کرد و نولدکه برندۀ جایزه شد. دو سال پس از آن نولدکه ترجمۀ آلمانی رسالۀ دکترای خود را با عنوان «تاریخ قرآن» منتشر کرد. همین اثر بعدها با همکاری شاگردش و با تغییرات چاپ شد . پس از پایان دکترا برای مطالعات بیشتر به وین پایتخت اتریش و لیدن در جنوب هلند رفت. حدود یک ماه به بررسی نسخه‏ های خطی عربیِ آن‏جا پرداخت. در آوریل ۱۸۵۸م به برلین رفت و در آن‏جا هم نسخه‏ های خطی عربی و ترکی را بررسی و فهرستی هم برای دست‏نویس‏ های ترکی آن کتابخانه تهیه کرد. در سال ۱۸۶۱ یعنی در ۲۵ سالگی به مقام استادی در دانشگاه گوتینگن [۳]در رشته زبان های سامی و تاریخ اسلام نایل آمد. در سال ۱۸۷۲ به دانشگاه استراسبورگ[۴] راه یافت و در آنجا به سمت استادی مشغول به کار شد. گرچه نولد که به بسیاری از علوم مربوط به خاورشناسی آگاه بود، اما عمده اشتغال وی در دو رشته تاریخ تمدن اسلامی و زبان‏های سامی تمرکز داشت. تئودور نولدکه، درزبانهای سامی عربی، سریانی، عبری و آرامی… تخصص پیدا کرده و با زبان فارسی نیز به خوبی آشنا بود.  تسلط او بر زبان‏های گوناگون باعث پدید آمدن آثاری شد که هم از لحاظ کمّی و هم از حیث کیفی فراوان و قابل توجه و تقدیر است. بی تردید شاخص‌ترین اثر او “تاریخ قرآن” است. تاریخ قرآن نخستین ترجمه کامل از قرآن کریم است که با وجود گذشت بیس از صد سال از انتشار نخستین نسخه آن، محققان غربی هنوز هم به آن رجوع می‌کنند. در واقع نولدکه با این کتاب باب تازه‌ای را در پژوهش‌هایی قرآنی گشود. او به بررسی سوره‌های قرآن با توجه به توالی زمانی و وقایع مربوط به آن پرداخت؛ این دیدگاه نزول سوره‌های قرآنی را با توجه به گستره زمانی آن و نیز منشا سبک‌های زبانی دنبال می‌کرد. در این روش  سوره‌ها به ترتیب نزول آن مرتب می‌شوند. برای مثال سوره انبیا که بیست و یکمین سوره قرآن است، در کتاب نولدکه  در جایگاه شست و پنجمین سوره قرار گرفته است. بدین ترتیب نولدکه سوره‌ها را ابتدا به دو دسته مکی و مدنی و سپس آن‌ها را به بخش‌های کوچک‌تر تقسیم کرد که در نهایت به سه بخش مکی و یک بخش مدنی رسید. او این ساختار را منسجم‌ترین و جامع‌ترین شیوه برای  بررسی و دنبال کردن دستورات وحی می‌دانست که از طریق آن می‌توان به تحلیل‌های کلامی، ادبی و تاریخی رسید. او سعی داشت که در مورد هر کدام از این بخش‌ها به یک یا چند ویژگی و نوعی جمع‌بندی برسد برای مثال  بخش دوم سوره‌های مکی را طولانی و حاوی داستان‌هایی از پیامبران برشمرده است. با این حال کتاب نولدکه از نظر محققان مسلمان خالی از اشکال نبوده است. از جمله ادعای وجود اختلاف در قرآن از نظر اهل سنت و شیعیان و کم و زیاد شدن آیات و سوره‌ها و مانند آن، چنانکه نولدکه در قرار دادن سوره فاتحه به عنوان یکی از سوره‌های قرآن تردید می‌کند. از موارد جالب دیگر در کتاب نولدکه توجیه حروف مقطعه در قرآن است که نولدکه آن را اسم رمزی برای صحابه و کاتبان قرآن می‌داند که به اشتباه وارد متن قرآن شده است. برای مثال «ک» را علامت ابوبکر و «ن» را علامت عثمان فرض کرده است. البته او بدون اشاره به هیچ سند و روایتی این مطلب را نقل می‌کند و ظاهرا نظر شخصی خود را  در این مورد کافی دانسته است. در اینجا این مطلب را هم باید مد نظر قرار داد که در سراسر کتاب از روایات اهل سنت استفاده شده است و به غیر از چهار مورد و مختصر توضیحی در فصل دوم کتاب هیچ اشاره دیگری به روایات شیعه و راویان و روش تفسیری شیعیان نمی‌شود. کتاب دیگر او زندگی‌نامه محمد (ص) نام دارد. این کتاب نسبتا کم حجم با استناد به روایات تاریخی شرح مختصری از زندگی و زمانه پیامبر اسلام است. نولدکه کتاب‌هایی هم در حوزه زبان‌شناسی و دستور زبان‌های قدیمی چون آرامی، سریانی و عربی کلاسیک دارد. او از پژوهش‌های عربی به ایران‌شناسی ورود کرد. بررسی منابع فارسی و مطالب مربوط به ساسانیان در تاریخ طبری او را به مطالعه شاهنامه و نوشته‌هایی به زبان پهلوی همچون “کارنامه اردشیر” سوق داد. برای تکمیل مطالعات خود فارسی میانه را آموخت، همچنانکه پیش از آن فارسی امروزی را آموخته بود. مطالعه کارنامه اردشیر نخستین تلاش برای ترجمه یک متن پهلوی بدون توجه به سنت پارسه بود. او سعی در بدست آوردن ریشه کلمات فارسی امروز از متن پهلوی داشت. برای مثال او ریشه لغت آذربایجان  را در “اتورپات” که در اصل نام یکی از سرداران سپاه مادها و سپس اسکندر بود، می‌دانست. تحقیات او در زمینه ایران‌شناسی بسیار گسترده است و نه تنها به مباحث تاریخی مربوط است، بلکه ویژگی های زبانی، مورفولوژی، وضعیت جغرافیایی ، اساطیری و داستان‌های حماسی  و حتی ویژگی‌های شخصیتی و مانند آن را در برمی‌گیرد. «تاریخ ایران واعراب در زمان ساسانیان» و «حماسه ملی ایران» از جمله این کتاب‌هاست که در ایران منتشر و به ترتیب توسط عباس زریاب و بزرگ علوی به فارسی برگردان شده است. با این حال  به نظر می‌رسد نولدکه هرگز نسبت به ایران نظر چندان مساعدی نداشته و به یونان توجه بیشتری نشان می‏داده است؛ البته که خود به این موضوع اذعان داشت و بسیاری از ایران‌پژوهان و مخصوصا محققان داخلی به موضوع‌گیری‌هایی مقابل ایشان و برخی اشکالات و اشتباهات او بخصوص درباره شاهنامه تاکید دارند. نولدکه در میان شرق‌شناسان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و از او با احترام یاد می‌کنند. او از شرق‌شناسان برجسته به شمار می‌آید که بسیاری از خاورشناسان روزگار خویش و مستشرقان پس از خود را تحت تأثیر قرار داده است. تلاش پایدار و درخشش ذهن و آگاهی گسترده ‏اش به ادبیات یونانی و شناخت کاملش از سه زبان سامی شامل عربی، سریانی و عبری، همراه با عمر طولانی، به او امکان داد تا این جایگاه را نه تنها در میان خاورشناسان آلمان، بلکه در میان تمام خاورشناسان به دست آورد. تئودور نولدکه سال‌های پایانی عمرش را در کالسروهه و نزد پسرش گذراند و سرانجام پس از عمری کار پژوهشی و تحقیقاتی در بیست و نه دسامبر ۱۹۳۰ در ۹۴ سالگی درگذشت. کتاب‌شناسی: Geschichte des Qorans, 1860. Neuauflage Hildesheim 2005. ISBN 3-487-00105-5 Beiträge und Neue Beiträge zur semitischen Sprachwissenschaft. 1981. ISBN 90-6022-184-2 Das iranische Nationalepos, 1920, = 2. Auflage des im Grundriß der iranischen Philologie (1895–۱۹۰۱) erschienenen Beitrags (ca. 110 Seiten)[2] Orientalische Skizzen, 1892 Sketches from Eastern History, 1977. ISBN 0-87991-461-0 Das Leben Mohammeds, 1863 Beiträge zur Kenntnis der Poesie der alten Araber, 1864 Die alttestamentliche Literatur, 1868 Untersuchungen zur Kritik des Alten Testaments, 1869 Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden. Aus der arabischen Chronik des Tabari übersetzt, 1879 (Nachdruck Leiden 1973) Zur Grammatik des klassischen Arabisch, 1896 Fünf Mo’allaqat, übersetzt und erklärt, 1899–۱۹۰۱ James A. Crichton (Übersetzer): Compendious Syriac grammar. With a table of characters by Julius Euting, 1904 Mandäische Grammatik; mit einer lithographirten Tafel der Mandäischen Schriftzeichen, 1875 __________________________________________________________________ [۱] -Theodor Nöldeke [۲] – Heinrich Ewald [۳] – Universität Göttingen [۴] – (Université de Strasbourg سیدموسوی

روح دین اخلاق است و روح دین اسلام نیز اخلاق است همانطور که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «من مبعوث شدم تا اخلاق حسنه را کامل کنم مرجع اخلاق اسلامی، قرآن کریم است. ما می دانیم که قرآن کریم به زبان عربی نازل شده است. و باید واژگان آن را درک کنیم و منظور از آن را تبیین کنید. بنابراین شناخت معانی واژگان اولین قدم در فهم متن است. از سوی دیگر، مسئله اخلاق یکی از ابزارهای مهمی است که مردم در تمام شئون تمدن بشری به آن نیاز دارند و یکی از ارکان مهم جامعه بشری و در عرصه های فردی و اجتماعی است که همان هدف پیام اخلاقی اسلام است و از این رو اهمیت این موضوع برای هر محققی روشن به نظر می رسد. در این پژوهش قصد نداریم به بحث اخلاق در قرآن بپردازیم، بلکه می خواهیم واژگان اخلاقی را که در سه سوره قرآن از جمله مؤمنون و الفرقان، الحجرات وجود دارد، جستجو و بررسی کنیم. به عبارت دیگر، ما می خواهیم این واژگان را از منظر معناشناسی بررسی و مطالعه کنیم، زیرا با این شناخت می توانیم معنای این کلمات را روشن کنیم در این سوره ها علم معناشناسی و اهمیت آن در این موضوع نهفته است، علاقه اندیشمندان از دیرباز به آن بر هیچ کس پوشیده نبوده اسن و بیشتر آن چه در ذهنشان بوده، پژوهش های زبانی بوده است... زیرا مدار زندگی همگان در فهم زبان و معانی آن و حتی مبنای ، فهم متون مقدس و متون دینی، درک ماهیت واژگان و جملات، زبان و دلالت های آن اساساً با رابطه کلمه با معنا پیوند خورده است از سوی دیگر، علاقه به بررسی های معنایی در طول تاریخ افزایش می یابد و متفکران از هیچ کوششی در جهت ارائه توضیحات کافی برای مسائل این علم دریغ نکرده اند در قرن نوزدهم مطالعات زبان‌شناسی گسترش پیدا کرد ، نظریه‌های زبان‌شناختی پدید آمد و رویکردها چند برابر شد و از جمله این نظریه‌ها درباره زبان، نظریه معناشناسی است. هدف این علم، شناخت قوانین تنظیم کننده توسعه معانی است. مشاهده، تحلیل و استنتاج علیرغم تفاوت‌های دیدگاه‌های علمی برای درک ماهیت فرآیند معنایی، مسیرهای جدیدی را طی کرد و تأکید کرد که زبان نظامی است که در آن با ساختار نحوی تعامل دارند.

تفسیر تطبیقی از مهم‌ترین بحث‌هایی تفسیری می‌باشد، که نه تنها باعث نشر علم، بلکه سبب تولید علم هم خواهد شد. با توجه به مسئله فوق پژوهشگر بر آن شد که سوره جمعه را از نگاه مقام معظم رهبریحفظه الله و علامه ابوالاعلی مودودی مورد بررسی قرار دهد. این پژوهش که به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده، به بررسی این سوره جمعه در نگاه این دو مفسر پرداخته است. سوره جمعه را که مشتمل بر 11 آیه می‌باشد ، این سوره در زمره سوره‌های مدنی قرار دارد. این سوره در واقع بر دو محور اساسی استوار است: نخست، توجه به یگانگی و صفات الهی، هدف از ارسال پیامبر اسلام(ص)، و موضوع معاد؛ و دوم، تبیین دستورالعمل‌های نماز جمعه و ویژگی‌های این عبادت بزرگ. به عبارتی دیگر، می‌توان محتوای این سوره را در سه بخش عمده خلاصه کرد: (آیات مربوط به نبوت پیامبر(ص)، آیات مربوط به یهود، آیات مربوط به نماز جمعه) چنانچه مقام معظم رهبری این سوره را مشتمل بر یک مقدمه و سه محوری اصلی می‌داند. مقام معظم رهبری در بسیاری از سخنرانی‌ها و نوشته‌های خود به تفسیر آیات قرآن پرداخته‌اند. ایشان با توجه به نیازهای زمانه و جامعه، به تفسیر آیات قرآن می‌پردازند و نکات مهمی را برای مخاطبان بیان می‌کنند. در مورد سوره جمعه نیز، ایشان به اهمیت این سوره و ضرورت حضور در نماز جمعه تاکید کرده‌اند. مودودی در تفسیر خود به جنبه‌های اجتماعی و سیاسی قرآن توجه ویژه‌ای داشته است. او در تفسیر سوره جمعه، به اهمیت نماز جمعه در وحدت مسلمانان و مقابله با نفوذ فرهنگی غرب تاکید می‌کند. اهمیت نماز جمعه در وحدت مسلمانان: همه مفسران بر این نکته تاکید دارند که نماز جمعه فرصتی برای گردآوی مسلمانان و تقویت وحدت و همبستگی آنهاست.

پژوهش حاضر در راستای «نقد و بررسی آراء تئودور نولدکه درباره رسم الخط و قرائت قرآن» و مجموعه‌ای از فرضیه‌ها و مطالب مهمی که پیرامون قرائات و رسم الخط قرآن ابراز شده تنظیم و تدوین شده است، و در پی آن است که وحیانی بودن و وثاقت متن قرآن را از طریق آیات و روایات و شواهد تاریخی و ... به اثبات رساند و شبهات وارده از طرف نولدکه و برخی از مستشرقان به ساحت مقدس قرآن در این موضوع را پاسخگو باشد. پژوهه حاضر با بهره جستن از شیوه توصیفی و تحلیلی و با رویکرد انتقادی همراه با گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات سامان یافته و به بازپژوهی تحلیلی آراء تئودور نولدکه درباره قرائت قرآن پرداخته است. تئودور نولدکه معتقد است پیامبر(ص) وجود اشکالات لفظی در قرآن را پذیرفته، امّا آنها را به نویسندگان نسبت می‌دهد و از ناحیه آنها می‌داند. نتایج پژوهه حاضر حاکی از آن است که: رسم الخط و کتابت قرآن غیر از قرائت است زیرا مأخذ قرائت، روایات و اسناد است ولی مأخذ رسم‌الخط همان طرقی است که در نوشتن معمول می‌باشد. بنابراین آیات قرآنی باید همان‌گونه قرائت شود که نقل شده، نه طبق رسم‌الخط و کتابت آن، اساس و پایه قرائت است، (قرائت شفاهی که از پیامبر(ص) رسیده) و رسم‌الخط قرآن، مبتنی بر قرائت می‌باشد. شبهات نولدکه در مورد رسم الخط و متن قرآن از اساس باطل است زیرا دلایل او در این خصوص مخدوش می‌باشد و در اثبات آرای او ناتمام و ناقص است.

آراء مستشرقان پیرامون روایات گسترده و متناقض جمع قرآن در دو گروه قابل بررسی است. نخست مستشرقانی که قائل به جعل گستردۀ روایات جمع قرآن در عهدِ خلفا، در اواخر قرن دوم به بعد هستند و تاریخ حقیقیِ جمع قرآن را یا در عهد نبوی و یا دوران حجّاج بن یوسف ثقفی دانسته‌اند. دوم مستشرقانی که این روایات را در قرن نخست هجری تاریخ گذاری کرده و با توجه به نقش ابن شهاب زهری به عنوان حلقۀ مشترک تمامیِ اسانید، او را مروّج روایات جمع قرآن هم در عهد ابوبکر و هم عثمان دانسته‌اند؛ لیکن به ارزیابی محتوایی روایات ورود نکرده‌اند. درنتیجه از سویی گستردگی اسانید و منابع این روایات واز سوی دیگر تعارضات مضامین آنها، نشانگر اصالت این وقایع در دوران خلفا و در عین حال مبهم بودن آنهاست. ازاین-رو این نوشتار ابتدا با برجسته سازی تناقضات محتوایی این روایات، غیرواقعی بودن گزارش مرسوم از جمع دو مرحله‌ای ابوبکر و عثمان را اثبات نموده و سپس به خوانش جدیدی از روایات جمع قرآن در دوران خلفا پرداخته است. براساس رهیافت این مقاله، همواره صحابه در حاشیۀ مصاحف خود روایات تفسیری پیامبر را می‌نگاشتند؛ چنانکه امتیاز مصحف علوی در جمع کامل روایات تفسیری بوده است. اما به سبب تعارض بخشی از تفسیر نبوی با منافع سیاسیِ خلفا، شیخین تلاش نمودندتا قرآنی بدون حواشی تفسیری گردآوری و مردم رااز نقل و نگارش این روایات برحذردارند. عثمان نیز با استنساخ گسترده از قرآنِ نزد حفصه و ارسال آن به جهان اسلام توأم با سوزاندن دیگر مصاحف، به تثبیت رسمیِ روش شیخین پرداخت.

این پایان نامه به بررسی سندی و دلالت روایات تفسیری امامیه در ذیل آیات مهدویت در پنج جزء قرآن (جزءهای 21 تا 25) می‌پردازد. پژوهش درباره مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه شریف) و مباحث مرتبط، با تکیه بر سوره‌های «روم» تا «جاثیه» انجام شده است. این تحقیق بر اساس کتاب «المحجّه فی ما نزل فی القائم الحجه» اثر سید هاشم بحرانی و ترجمه فارسی آن به قلم سید مهدی حائری قزوینی شکل گرفته است. تحلیل سندی روایات به شناخت دقیق‌تر مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه شریف) کمک می‌کند و دلالت‌های تفسیری بر آیات مهدویت فهم بهتری از معانی قرآن فراهم می‌آورد. همچنین، استفاده از کتاب مذکور به پر بار شدن تحقیق می‌افزاید و این پژوهش به تبیین باورهای مهدوی و پاسخ به سؤالات موجود کمک می‌کند. روش تحقیق به صورت توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از ابزارهای کتابخانه‌ای انجام شده است. موضوعات اصلی تحقیق شامل بررسی کلیات تحقیق و مفاهیم بنیادین مانند سند، دلالت و روایت تفسیری و نیز، بررسی سندی روایات و شناخت راویان حدیث با استناد به منابع رجالی معتبر، و بررسی دلالی روایات و تطابق آن‌ها با متون تفسیری معتبر و اصول اعتقادی شیعه می‌باشد. و همچنین در تکمیل پایان نامه از نرم افزاهای حدیثی مانند جامع الاحادیث (نور)، درایه النور، جامع التفاسیر، جهت بیان بهتر مطالب و رساندن فحوای کلام استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که روایات تفسیری امامیه دلالت‌های عمیقی بر مفهوم مهدویت دارند و از نظر سندی نیز اعتبار بالایی برخوردارند. این روش علمی می‌تواند به تبیین بهتر باورهای مهدوی و پاسخ به شبهات موجود کمک کند. در نتیجه، ضرورت بحث مهدویت به وضوح نمایان می‌شود و این تحقیق به تبیین ارتباط آیات مهدویت با روایات تفسیری و تأثیر آن بر باورهای شیعه پرداخته و راهکارهایی برای تفسیر دقیق‌تر آیات مهدویت ارائه می‌دهد.

آگاهی تاریخی درباره امام جواد علیه السلام زیاد نیست و این موضوع می تواند دلائلی داشته باشد. زیرا شرائط خفقان عصر امام جواد (ع) خصوصا در عصر معتصم عباسی امام را وادار به تقیه و پنهان کاری کرده است و از طرف دیگر زندگی کوتاه حضرت باعث شده تا اخبار فروانی از امام در دسترس ما قرار نگیرد. بررسی وضعیت فرقه های انحرافی شیعه یکی از مباحث مهم در این دوره کوتاه میباشد. در این نوشتار سعی شده است که به بررسی فعالیت های فرقه های انحرافی شیعی در دوره ی امام جواد علیه السلام و تعامل حضرت با فرقه های انحرافی مذکور پرداخته شود. در ادامه توضیحات مختصری در مورد فرقه های انحرافی مذکور خواهیم داد . زیدیه : پیروان این فرقه معتقد هستند پس از امامت حضرت علی علیه السلام ، امام حسن علیه السلام ،امام حسین علیه السلام ، امام زین العابدین علیه السلام و جناب زید بن علی ، امامت به هر فردی از اولاد حضرت زهرا سلام الله علیها می رسد که بتواند مردم را به امامت خویش دعوت کند . وی در ظاهر بایستی شجاع، عالم و عادل باشد . غلات : غلات به معنای کسانی است که از حد تجاوز کرده است .در کل به فرقه هایی گفته میشود که در مذهب خود غلو داشته اند . غلات نه تنها در ادیان پیشین ، بلکه در اسلام نیز در شکل گسترده ای پدید آمده است ، چنانکه میتوان به غلات منسوب به شیعه و غلات منسوب به اهل سنت اشاره کرد : در واقع غلات منتسب به شیعه و اهل سنت افرادی هستند که قائل به الوهیت یا پیامبری یا صفات فوق بشری برای بزرگان خود هستند . واقفیه : واقفیه به دسته ای از شیعیان که به امامت امام کاظم علیه السلام توقیف کردند و امامت امام رضا علیه السلام را انکار و سرباز زده اند گفته می شود . آنها معتقد بودند که امام کاظم علیه السلام همان مهدی موعود است که در غیبت به سر میبرد و روزی رجعت خواهد کرد. فطحیه : پس از شهادت امام صادق علیه السلام فرزند بزرگ حضرت ، عبدالله ادعای جانشینی امام را نمود ، معتقدان به امامت عبدالله ملقب به افطح را فطحیه می نامند. عبدالله با نقل روایتی از قول پدرش که « امامت هر امام به پسر بزرگ او می رسد» . تعدادی از مردم را دور خود جمع کرد ، اما ادعای او زیاد دوام نیاورد و سرانجام هفتاد روز پس از شهادت امام صادق علیه السلام از دنیا رفت . امام جواد (ع) با توجه به فعالیت هر یک از این فرقه ها ، برخورد و رویکرد ویژه ای اتخاذ کردند. حضرت در ارتباط با واقفیه ، با توجه به اینکه این فرقه مسئله ی مهدویت را به شدت مورد سوء استفاده قرار داده بودند ، رویکرد علمی و بیان صحیح مهدویت را مورد استفاده قرار دادند . با توجه به مبارزات مسلحانه ی زیدیان و انگیزه های انقلابی آنان ، و غیر قابل پذیرش بودن مبارزات آنها از نظر امام ، حضرت کمترین برخورد را با آنان داشتند . امام جواد (ع) در مورد غالیان اقدام به لعن و نفرین آنها و دوری جستن شیعیان از این فرقه سفارش کردند