جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برجسته سازی از جمله نظریه های ادبی معاصر است که با رویکردی ادبی به متون منظوم یا منثور، در صدد تبیین و تحلیل آن دسته از شاخصه ها و عناصر موثر در بافت کلام است که با تکیه بر علم بلاغت و آیین سخنوری، متون ادبی را از متون عادی ممتاز می سازد. به اعتقاد فرمالیست ها، برجسته سازی از طریق قاعده کاهی (هنجارگریزی) و قاعده افزایی به وجود می آید. بد ین معنا که شاعر و ادیب با کاستن قواعدی از زبان معیار یا افزودن قواعدی بر آن، صورت کلام خود را برجسته و متمایز از زبان عادی می گرداند. قاعده کاهی بیشتر در حوزه بدیع معنوی (علم بیان) نمود می یابد و قاعده افزایی نیز در حوزه بدیع لفظی (علم بدیع) رخ می نماید.حضرت فاطمه سلام اله علیها در خطبه مشهور فدکیه، به دفاع از حق شرعی خود می پردازد و بر آن است تا با گفتار شیوای خویش، امت نوپای اسلامی را که چشم بر حقانیت خاندان پیامبر صلی اله علیه و آله و سلم بسته اند، به راه هدایت بازگرداند. تامل در کلام رسا و اثرگذار حضرت سلام اله علیها زیبایی های ادبی به کاررفته در آن را، آشکار می سازد. گزینش الفاظ و واژگان و ترکیب آن ها در ساختار و بافت کلام ایشان به گونه ای است که متن خطبه را از متون عادی متمایز می سازد. حضرت با پیوند کلام خود به آرایه های ادبی و نیز رعایت نظم و توازن در کلام، همچون خطیبی توانمند، ارزش و تاثیرگذاری سخن خود را دوچندان می سازد. آنچه در این مقاله بدان پرداخته می شود، تحلیل ادبی خطبه فدکیه از منظر نظریه برجسته سازی است. بر این اساس، متن روایی خطبه بر طبق دو شیوه قاعده کاهی و قاعده افزایی، بررسی شده و زیبایی های ادبی به کاررفته در آن تحلیل و تبیین می شود.

قرآن و حدیث به ترتیب، دو منبع از منابع اصیل شناخت دینی به شمار می آید؛ این دو منبع که در این مقاله، منابع نقلی دینی نامیده می شود، در نصوص فراوانی خطاب خود را انسان ها فرض کرده اند و ضمن تاکید بر دارا بودن نیازهای مادی و معنوی انسان ها، دستور العمل هایی برای سعادت دنیوی و اخروی او ترسیم کرده است. مقایسه اسلام و منابع نقلی آن اعم از قرآن و سنت نشان می دهد این آیین، مکتب و آیینی اجتماعی است و تنها سعادت اخروی مردم را در نظر نگرفته است. قرآن کریم در یک نگاه کلی بر نیازهای بنیادین بشر که شامل اعتقاد درست، خلق پسندیده و عمل شایسته است، تاکید کرده و اصول کلی آن را تعلیم داده است. جزئیات و تفاصیل این اصول کلی که به نحوی به حوزه نیازهای آدمی معطوف است به سنت معصومان (ع) واگذار شده است. شناخت این تعالیم در گرو آگاهی از جنبه های گوناگون جامعیت و شمول این دو منبع است؛ این مقاله ابتدا جامعیت کتاب آسمانی قرآن را - که مبنای مهمی در تفسیر قرآن به شمار می آید - از رهگذر روایات، بررسی کرده و سپس برخی مصادیق نیازهای بشری را بر اساس الهام از روایات به عنوان منبع شامل و جامع دین برشمرده و در پایان، نتیجه می گیرد شمول و گستردگی منابع نقلی در پاسخ به نیازهای بشر مسلمان و غیر مسلمان غیر قابل انکار است.

سخنان حضرت فاطمه (س) در خطبه فدکیه شامل مباحث متعدد اعتقادی، اخلاقی و فقهی و ... است ازجمله: توحید، نبوت، ولایت، اوصاف و ویژگی‌های قرآن و ... که هرکدام به ‌گونه‌ای در کلام حضرت بازتاب یافته و هماهنگ و همسو با کلام وحی و در حکم تفسیر آن است. نگارنده در ‌این پایان‌نامه به روش تطبیقی به تفسیر آیات قرآن در این خطبه بر اساس دو تفسیر کبیر فخر رازی و تفسیر المیزان علامه طباطبایی پرداخته است. ابتدا به انواع روش‌های تفسیری و ارتباط بینا متنی فرازهای خطبه با آیات قرآن پرداخته و سعی شده آیات مستقیم خطبه اعم از آیات فقهی(نحله ، ارث و خمس ) و غیر فقهی مورد بررسی قرار گیرد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که فخر رازی بیشتر قواعد نحوی آیه را مورد بررسی قرار داده است. به نظر می رسد ایشان در برداشته های مختلف خود، دچار پیش‌داوری و تعصبات مذهبی شده و در برخی آیات نظر خود را به ‌صراحت بیان نکرده است. در صورتی‌ که علامه طباطبایی به قاعده سیاق اهمیت داده و در تفسیر آیات از احادیث ، روایات متعدد و تفسیر آیه به آیه بهره جسته و در نهایت نظر خودش را به‌ صراحت بیان کرده است. در این پژوهش هر دو مفسر علیرغم اختلاف ‌نظر در برخی موضوعات نظرات مشابهی نیز داشته‌اند. خطبه فدک اگرچه در ظاهر برای احقاق حق فدک ایرادشده است . اما دغدغه‌هایی فراتر دارد که حضرت زهرا (س) با استفاده از دلالت‌های کلامی و با ایجاد انگیزه در جامعه ، آن‌ها را به ‌سوی کمال و رستگاری و حفظ دستاوردهای ایمانی سوق می‌دهد. که این مهم با تمسک به قرآن و افراد با ایمان که الگوی تمام‌عیار آن حضرت علی (ع) است، محقق می‌شود.

هاله الوردی از محققان کشور تونس است که چندین کتاب در باب وقایع صدر اسلام به رشته تحریر درآورده است. یکی از این کتاب‌ها، «خلفای لعنتی» است. او با شواهد تاریخی در صدد اثبات ظلم خلفا به حضرت زهرا (س) است.

متون منثور و منظومی که در طول تاریخ به یادگار مانده، بر مبنای بستر سیاسی، جامعه شناختی، اندیشگانی حاکم بر آن شکل گرفته؛ و نه تنها متاثر از این موقعیت ها، بلکه به نوعی جهت دهنده و تاثیرگذار نیز بوده است. ساخت های زبانی اغلب این متون، دارای بار ایدئولوژیک است و در کنار کنش بیانی، کنش های منظورشناختی و تاثیری نیز دارد.در تحلیل و فهم متون، رویکردهای متعددی وجود دارد. رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی نوین در حوزه نقد و تحلیل محسوب می شود که معتقد است مسائل قدرت و سلطه، منجر به بروز گفتمان های متفاوت و با اهداف خاص می گردند. پیروان این رویکرد، ادبیات را سرشار از اظهارات فراواقعی می دانند که در پشت آن ها نهفته است و از این رو می کوشند ورای صورت های زبانی را بررسی کنند و از لایه های مختلف معانی و مفاهیم پرده بردارند.پژوهش حاضر سعی دارد با روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و نیز با استفاده از رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی بر پایه روش نورمن فرکلاف، قصیده بائیه حضرت فاطمه زهرا (س) را که پس از خطبه فدک سروده شده است، مورد نظر قرار دهد و در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین، نوع نگرش و بینش آن حضرت را بیان کند و ساخت های زبانی ایدئولوژیک این قصیده را روشن نماید. همچنین، کوشش می شود پیش از ورود به عرصه تحلیل، متن صحیح این قصیده، با استفاده از روش نقد تاریخی از بین اسناد، مورد بازبینی قرار گیرد. نتایج حاکی از آن است که حضرت فاطمه زهرا (س) با استفاده از صورت های زبانی و ساختار ایدئولوژیک کلام و نیز با استفاده از پیش زمینه های لازم برای کنش ارتباطی در انتقاد گفتمان های حاکم و رویکردهای نوظهور در جامعه اسلامی، در قصیده خود به دنبال باز تولید گفتمان نبوی در جامعه اسلامی بوده اند. ایشان در گفتمانی انتقادی از تغییر و تحولات جامعه پس از نبی اکرم (ص) صحبت می کنند و با ارجاع به دوران حیات نبی (ص)، الگوی شایسته را یادآور می شوند.

بسترهای حاکم بر جامعه همواره جهت دهنده افکار و شکل دهنده ایدئولوژی جوامع هستند. بنا بر تحلیل گفتمان انتقادی، مسایل قدرت و سلطه منجر به بروز گفتمانهای متفاوت و با اهداف خاص می گردند. رابطه زبان و ایدئولوژی رابطه ای دو سویه است و در ورای ظاهر گفتمان معانی زیادی قابل دستیابی است.حضرت فاطمه زهرا (س) در خطبه فدک، در انتقاد از اوضاع بعد از رحلت حضرت پیامبر (ص) و تغییر ساختار جامعه، با استفاده از صورت های زبانی، بستر ایدئولوژیک جامعه را مورد انتقاد قرار می دهند و حقایقی راه گشا بیان می نمایند. در این مقاله کوشش می شود با تحلیل گفتمان انتقادی خطبه و در عبور از دال و رسیدن به مدلول کلام، فحوای خطبه فدک رمز گشایی و معنی یابی شود. از جمله موارد قابل ملاحظه در تحلیل گفتمان انتقادی خطبه، دغدغه اصلی حضرت زهرا (س) در هشدار نسبت به ایدئولوژی حاکم و تغییر و تحولات جامعه اسلامی است که نابودی میراث ایمانی-اسلامی نبوی را هدف گرفته اند.

آیات مختلفی از جمله آیات: 16 سوره نمل و 6 سوره مریم درباره وراثت انبیا به صراحت سخن گفته اند. بحث وراثت پیامبران علیه السلام از مباحث چالشی و مورد اختلاف مفسران فریقین است. در این باره دو فرضیه مطرح است: یکی اینکه حکم پیامبران در مساله ارث مانند حکم سایر مردم است؛ از این رو انبیا برای دیگران ارث می گذارند و از دیگران نیز ارث می برند؛ دیگر اینکه حکم آنان به جهت شان و رتبه پیامبری با سایر مردم متفاوت است؛ بدین معنا که آنان برای دیگران مالی را به ارث نمی گذارند و از کسی نیز چیزی به ارث نمی برند. ارث به دو نوع: مادی و معنوی، قابل تقسیم است. مفسران فریقین در زمینه وراثت معنوی انبیا اتفاق نظر دارند اما درباره وراثت مادی آنان دارای اختلاف نظر هستند. این مقاله با فروگذاری مشترکات تفسیری فریقین در این موضوع، به بررسی دیدگاه های اختلافی مفسرین می پردازد.