جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تألیف قلوب، برگرفته از یک فرع فقهی در بحث اصناف مستحقان زکات است که ریشة قرآنی دارد. کاربرد «تألیف قلوب» دلجویی از برخی مشرکان یا منافقان و حتی گروه های خاص از مسلمانان با هدف جلب همکاری سیاسی افراد و جریان ها با نظام و امت اسلامی یا دفع توطئه ها و تهدیدات است. برخلاف دیدگاه تقلیل گرایانة منسوخ بودن سهم تألیف شوندگان یا عدم امکان اجرای این حکم در عصر غیبت، در این پژوهش بر نکات زیر تأکید می شود: از دیدگاه بیشتر فقهای فریقین، پس از عصر پیامبر(ص) نیز این فرع فقهی از پویایی و بقا برخوردار است و در عصر غیبت، امکان عمل و زمینة اجرا دارد. «تألیف قلوب»، هماهنگ با اهداف سیاسی اسلام است و پیوند وثیق و مؤثر با سیاست ورزی و دیپلماسی اسلامی دارد. پیوند سیاست اسلامی با «تألیف قلوب»، در هر دو عرصة «سیاست داخلی» و «سیاست خارجی»، و در هر عصر و زمان قابل اثبات و اجرا می باشد.

در این مقاله ، با استناد به آیات قرآن، روایات و همچنین با در نظر گرفتن اصول زیربنایی نظام حقوقی اسلام ، نگارنده می کوشد تا زکات را به عنوان یک وظیفه اجتماعی معرفی کند. با دقت در دلایل یاد شده روشن می شود که زکات صرفاً یک وظیفه فردی - اخلاقی نیست بلکه به جهت تأمین نیازهای مالی جامعه اسلامی تشریع شده است . اینکه نه رقم از کالاهای با ارزش جهت پرداخت زکات در متون دینی مطرح شده، از باب ذکر مصادیق پر بها در زمان خویش بوده که حصری در آن وجود نداشته است ، به همین دلیل ولی امر مسلمانان می تواند با صلاحدید خویش منابع زکات و نرخ آن را تغییر دهد. همچنین تصور ناقص و یک بعدی از زکات ، موجب گرایش حداقل گرایانه به منابع جمع آوری زکات گردیده و با قیوداتی که برای همان منبع ذکر شد، این واجب الهی عملاً در معرض تعطیلی قرار گرفته است. رویکرد جدید به زکات ، زمینه تحقق آن را در جوامع معاصر فراهم می سازد، زیرا موجب می شود تا به شیوه مصرف زکات و توزیع آن در سطح کلان توجه، و نقش حکومت به عنوان کنترل کننده و ناظر روشن شود. همچنین نگارنده در صدد اثبات آن است که مستحقان زکات (فقرا و مساکین )، فقط نیازمندانند و نژاد، نسب یا خصوصیات دیگر ایشان در این زمینه نقشی ندارد.

نویسنده سعی دارد یک مجموعه ای از عقائد و ارکان و اخلاق اسلامی را در کتاب نسبتا قطور خود شرح و توضیح دهد و موضوعات مختلف اسلامی را هم متذکر می شود از بحث ارکان اسلام گرفته تا نماز و زکات و خمس و...

اکثر قریب به اتفاق فقیهان شیعه معتقدند زکات فقط در نه مورد واجب است. این نه مورد عبارتند از: طلا، نقره، گندم، جو، خرما، کشمش، شتر، گاو و گوسفند. برخی نیز مانند سید مرتضی، شیخ طوسی و ابن زهره بر این قول ادعای اجماع کرده اند، ولی معدودی از فقیهان و محدثان پیشین و برخی از محققان معاصر با این قول مخالفت کرده، پرداخت زکات در اشیایی به جز موارد نه گانه را نیز واجب دانسته اند. نظریه عدم انحصار وجوب زکات در موارد نه گانه اگر چه در میان فقیهان پیشین شعیه، صرفدار اندکی داشته ولی بر اثر تغییر شرایط زندگی و تحولاتی که در منابع و موارد ثروت به وجود آمده امروزه در مجامع فقهی بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته و عالمان بیشتری به آن گرایش پیدا کرده اند. در این نوشتار با هدف بررسی مبانی و ادله این نظریه، به بررسی دیدگاه فقیهان طرفدار این نظریه و ادله فقهی آنان پرداخته شده است.

این پایان نامه پنج فصل دارد: فصل اول به کلیات پرداخته است. فصل دوم به واژه شناسی انفاق در قرآن پرداخته و واژه انفاق را از لحاظ لغت، عرف و اصطلاح قرآنی مورد بررسی قرار داده است، سپس دیدگاه های مختلفی را پیرامون این واژه بررسی نموده و با استفاده از آیات و روایات به این نتیجه رسیده است که این واژه از نظر قرآن دارای معنا و مفهوم گسترده ای است و امور معنوی از جمله انفاق علم، جان و جاه و قدرت را نیز دربرمی گیرد، پس از آن، واژه ها و تعبیرهای دیگر از قبیل: صدقه، زکات، احسان برّ، اعطا، ایتاء، اطعام، قرض الحسنه و... را که در قرآن در حوزه معنایی انفاق به کار رفته مورد بررسی قرار داده و چگونگی ارتباط این واژه ها با واژه انفاق را مطرح کرده است و در پایان، سرّ استفاده از تعبیرهای مختلف برای انفاق قرآنی را بیان می کند. فصل سوم به بیان مراتب انفاق پرداخته و انواع آن را از لحاظ حکم مورد بررسی قرار داده است. در فصل چهارم با استفاده از آیات و روایات، اموری مانند: مبارزه با فقر، تعدیل ثروت، تطهیر نفس و پرورش کمالات روحانی در نفس انسان به عنوان فلسفه تشریع انفاق مطرح شده است. فصل پنجم به بررسی شرایط انفاق و آفت های آن پرداخته است.

زکات در معنای لغوی شامل : نمو و برکت ،طهارت و پاکیزگی و مدح می باشد . و در اصطلاح ، سهم مشخصی از اموال هنگامی که به حد نصاب برسد ، حق زکات به آن تعلق گرفته و واجب است که آن مال را جدا نمایند و به مصارف مشخص آن برسانند. زکات از جمله احکام مهم و ضروری می باشد و خداوند حکیم با فرستادن پیامبران الهی و سفارش به اطاعت از آنها به انجام زکات سفارش نموده است. این حکم الهی از زمان اولین پیامبر خدا - حضرت آدم ( علیه السلام ) در آیین این پیامبر الهی وجود داشته است ،و بعد از آن در آیین های حضرت ابراهیم ( علیه السلام ) ،لوط ( علیه السلام ) ،اسحاق ( علیه السلام ) ، یعقوب ( علیه السلام ) ، اسماعیل ( علیه السلام ) ، موسی ( علیه السلام ) و عیسی ( علیه السلام ) نیز وجود داشته است ، و با آمدن آخرین پیامبر الهی و آوردن آیین مقدس اسلام این حکم مهم و با ارزش نیز کاملتر گشته و اجراء آن سفارش گردیده است. این حکم الهی ابتدا در سال دوم هجری بر پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نازل شده است ، ولی به علت مساعد نبودن شرایط ، به اجرای دقیق آن تاکید نشد . سپس با فراهم آمدن شرایط و تشکیل جامعه مدنی در سال هشتم هجری ، دوباره این حکم نازل گشته و پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) به انجام آن مبادرت فرمودند. زکات در آیین اسلام با دیگر ادیان ، تفاوتهای اساسی دارد : در آیین های قبلی زکات امری مستحب به حساب می آید و فقط جنبه سفارش دارد ولی در آیین اسلام امری واجب می باشد ، زکات از پایه های دین اسلام به شمار می رود ، زکات حق فقرا می باشد و مصارف خاص خود را دارد ، زکات در اسلام پشتوانه محکمی برای حکومت می باشد و انکار آن و سرپیچی از پرداخت آن ،انکار دین محسوب می گردد. آیات قران و روایات وارده از معصومین ( علیهما السلام ) گویای این است که زکات امری واجب می باشد ،در هنگام پرداخت ، نیت انجام آن واجب می باشد ، پرداخت آن سبب دریافت رحمت خاص الهی می گردد و زکات برای همگان حتی فرد کافر واجب می باشد. صدقه و انفاق دو حکم بزرگ الهی هستند که با زکات در ارتباطند . این ها حکمی برای ارتباط بندگان خدا می باشد ، دارای اقسامی هستند و صدقه و انفاق واجب در آیات و روایات همان زکات است . زکات در اسلام دارای اهمیت بسیار بالایی است ، همرتبه نماز و شرط قبولی آن می باشد ، جدا کننده شرک از ایمان است و صفت اولیاء خاص الهی بیان شده است. در دیدگاه فقهی زکات دارای احکام خاصی می باشد ، در مذهب تشیع زکات بر نه چیز - نباتات ( گندم ، جو ،خرما ،کشمش ) ، نقدین ( طلا ،نقره ) ، حیوانات ( شتر ، گاو ، گوسفند ) – هنگامی که به حد نصاب برسند واقع می شود و فرد اگر شرایط وجوب را دارا باشد ، باید که این سهم الهی را از مال خود جدا نماید و به مصارف خاص خود که شامل : فقرا ، مساکین ، کارگزاران زکات ، گرایش به اسلام ، بدهکاران ، آزاد کردن بندگان ،در راه خدا و در راه ماندگان ،می شود برساند. زکات دارای دو قسم می باشد : واجب و مستحب ، واجب را بیان نمودیم و مستحب هم موارد سرمایه ،حبوبات ،اسب ماده ، مال التجاره ، زیور آلات ، مال پنهان را در بر می گیرد. از آنجا که حکم زکات ، حکم جامعی می باشد ، در ابعاد گوناگونی نقش دارد : زکات در بعد عبادی ،سبب تقرب به خدا و خود سازی انسان وتقویت بنیه دینی او می گردد. زکات در بعد اجتماعی ، پشتوانه محکمی برای فقیران حقیقی ، آنهایی که امکان تهیه مایحتاج روزانه خود را ندارند و برای مساکین ، آنها که علاوه بر فقر امکان اظهار نیاز و سؤال را ندارند و برای تامین حقوق کارگزاران زکات و متمایل نمودن قلبها به اسلام و آزاد کردن بردگان و ادای بدهی بدهکاران و ترویج کارهای نیکوکارانه مانند ساختن مسجد ، مدرسه ، انتشار معارف دینی و ... می باشد. زکات در بعد اقتصادی ، در اقتصاد جامعه نقش دارد ، توان اقتصادی را تقویت می نماید و آن را رونق می دهدو چرخهای از کار افتاده جامعه را به کار می اندازد و با مفاسد اقتصادی مبارزه می نماید. زکات در بعد سیاسی ، سبب حفظ جامعه اسلامی و تقویت و سربلندی . آن در بین دیگر جوامع می گرددو سبب پیشرفت و زمینه سازی برای ظهور امام زمان ( عجل الله فرجه الشریف ) می گردد ( انشاء الله ) . انجام زکات سبب رسیدن به آثار آن می باشد ،این آثار در دو جنبه فردی و اجتماعی مطرح می باشد . آثار فردی آن در دنیا شامل زندگی شیرین ،آرامش روحی ،بیمه جان و دل و استجابت دعا می شود، ودر آخرت شامل جاودانگی در بهشت ،رهایی از کیفر ،کفاره گناهان می گردد. در اجتماع نیز آثار زیبایی در پی دارد که شامل : تربیت نسل پاک ، دفع بلا از امت ، فعال کردن نیروهای موجود ،خوش بینی و...می گردد. و در خاتمه به خاطر اینکه این حکم الهی ،بسیار سودمند میباشد ،خداوند حکیمنخواسته است که فقط افراد خاصی از آن بهره مند گردند ،بلکه تمام افراد - حتی آنهاکه دارایی ندارند – از فوائد آن سود ببرند ؛به همین سبب گستره و دامنه آن را محدود ننموده است و بر هر چیزی زکات قرار داده است . با پرداخت زکات از دنیای فانی پلی برای داشتن آخرتی باقی و عاقبتی خوش و رضایت خدای بزرگ می سازیم و انشاء الله خداوند ما را در این امر بزرگ یاری فرماید.

زکات واجب بر دو نوع است: زکات اموال، زکات فطره. زکات در لغت به معنی « رشد و نمو» و « تطهیر و پاک کردن» است و در اصطلاح به مقداری از مال که به حد نصاب رسیده باشد گفته می شود، که در راه خدا به مستحق آن داده می شود و در اسلام ( کتاب و سنت) به هر عمل پسندیده ی اخلاقی و عبادی گفته می شود. زکات در معنای عبادی آن از ارکان پنج گانه اسلام ( نماز، زکات، روزه، حج و ولایت) است که در اداء آن باید نیت قربه الی الله داشته باشیم. زکات هم ردیف نماز و شرط قبولی آن و بی اعتنایی نسبت به آن عواقبی بسیار وحشتناک و دردناکی را هم در دنیا و هم در آخرت به دنبال دارد و شخص بی اعتنا به آن فاسق و دزد خوانده می شود و منکر وجوب آن کافر و مرتد خواهد بود. در بسیاری از آیات و روایات با عنوان صدقه و انفاق بیان شده که به تناسب قرائنی که در آنها است از عبارات صدقه و انفاق، زکات واجب برداشت می شود. زکات در اسلام حقی است که برای فقرا در اموال ثروتمندان واجب شده، پس در اداء آن نباید هیچ نوع منت و آزاری از طرف غنی بر شخص فقیر گذارده شود. علت تشریع زکات در اسلام، علاوه بر تطهیر و پاکی فرد و اموال او و جامعه، این است که فقر مادی و فرهنگی به کلی از جامعه اسلامی برطرف شود، و ثروت در بین افراد جامعه به صورت نسبتا متعادلی تقسیم شود و همه از موهبت های خدادای بهره مند شوند. پرداخت زکات دارای آثار و فواید مفیدی برای فرد و جامعه، هم در دنیا و هم در آخرت است و نپرداختن آن از سوی افراد ثروتمند باعث آثار سوئی می شود که علاوه بر خود ثروتمندان، تمام افراد جامعه نیز گرفتار آن خواهند شد. برای مترتب شدن آثار مفید پرداخت زکات بر افراد باید در اداء آن یک سری شرایط رعایت شود. مانند، اخلاص و تقوی داشتن، آشکار بودن آن برای ترغیب و تشویق دیگران و دوری از تهمت نپرداختن آن، و این که مورد زکات را باید از اجناس مرغوب پرداخت، اعتدال در پرداخت آن رعایت شود که نه باعث سختی و دشواری برای خانواده خود شود و نه این که بر اثر بخل، دیگران از ثروت فرد غنی بهره مند نگردند. کم شمردن انفاق و زکات و منت نگذاردن بر فقیر و مستمند، عوض آن را نخواستن نیز از دیگر شرایط پرداخت زکات است که در این صورت زکات پرداخت شده دارای آثار مفید خود خواهد بود و مورد قبول خداوند می باشد. قرآن شیوه هایی را برای ترغیب و تشویق به زکات بیان کرده است. از جمله این که می فرماید: زکات به سود خود شماست. نوعی قرض دادن است به خداوند، زکات و صدقات اول به دست خدا می رسد و بعد به دست فقیر و دیگر این که به پرداخت کنندگان زکات، وعده ی پاداش عظیم در مقابل آن پردامت و بخشش گناهان گذشته آنها را می دهد و رستگاری آنها را در آخرت تضمین می کند و همچنین روش داستانی، که با بیان سرگذشت اقوام پیشین، دیگران را از عاقبت انجام کار خیر مثل زکات یا ترک آنها آگاه می کند. آگاهی از این موارد باعث بیشتر شدن انگیزه ی مردم برای احسان ونیکی به هم نوعان خود می شو. مصارف و منابع زکات هم در آیات و روایت بیان شده است، که زکات را باید فقط به هشت موردی که در آیه ی شریفه قرآن بیان شده رساند، یعنی فقرا، مساکین، عاملین، مؤلفه القلوب، آزاد کردن برده ها، رهایی بدهکاران از بند و زنجیر زندان، در راه خدا، و در راه ماندگان. و منابع زکات واجب هم از نه مورد تجاوز نمی کنند که در روایات به آن اشاره شده است و از دیگر اجناس عفو شده اند. و آن نه مورد: گندم، جو، خرما، کشمش، گوسفند، گاو، شتر، طلا و نقره می باشد. مستحقین زکات نیز باید دارای شرایطی باشند. یعنی مؤمن باشند، واجب النفقه فرد زکات دهنده نباشد، سید هم نباشد. هم چنین در پرداخت زکات اولویت هایی را باید در نظر گرفت، افراد با فضیلت نسبت به کسانی که در علم و فقه و عقل و ... برتری ندارند و کسی که حیا می کند سؤال کند به نسبت به کسانی که درخواست کمک می کنند و اقوام و خویشان نسبت به بیگانگان دارای اولویت هستند.

نویسنده این نوشتار بر آن است که بیشتر فقیهان در تبیین ماهیت زکات و خمس به بعد فردی این دو توجه بیشتری داشته اند تا رویکرد اقتصادی و تاثیر اجتماعی آن. از این رو، عبادی بودن این دو عنوان مهم و موثر فقهی را مسلم گرفته و کمتر به نقد و بررسی ادله در این باب پرداخته اند. هر چند ممکن است عوامل تاریخی و مکانی و زمانی ویژه یا برجستگی و منزلت والا و استثنایی فقیه یا فقیهانی سترگ در مسلم دانستن عبادیت زکات و خمس نقش داشته اند، اما در این جستار با صرف نظر از آنها و سایر عوامل مشابه تاثیرگذار، اعم از شخصیتی، ذهنی و عرفی، سعی شده ادله و توجیهاتی را که در متون فقهی بر اثبات عبادی بودن این دو عنوان پراهمیت و کارآمد ارایه شده است، به درستی تبیین و آنگاه مورد نقد و بررسی قرار گیرند. در این میان، با استفاده از نظریات و آرای اندک فقیهانی که بعد اقتصادی زکات و خمس را مطمح نظر قرار داده و در عبادی بودن آنها تردید کرده اند، فرضیه نویسنده مبنی بر غیرعبادی بودن این دو اثبات شده است تا از این طریق، هم بتوان موانع کاربردی ساختن و اجرایی کردن آنها را از سر راه برداشت و هجرانی که قرنهای متمادی دامنگیرشان شده است برطرف ساخت و هم فقه پویای اسلام و شریعت ناب محمدی، از ره گذر عینیت بخشیدن به احکام کارامد و مترقی خود در این خصوص، جلوه ای تازه تر یابد.