جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روشنفکری و روحانیت دو پدیده مهم جامعه شناختی اند که گاه از مصادیق تجدد و سنت یا مدرنیته و دینداری شمرده می شوند و گاه آنها را زاییده ترابط و تزاحم علم و دین برمی شمارند. تعریف چندان دقیقی از روحانیت و روشنفکری وجود ندارد، هم چنان که فیلسوفان علم در تبیین روحیه دینی و روحیه علمی توافق چندانی ندارند.

تنش میان عقلانیتهای متافیزیکی و پسامتافیزیکی که در قرن بیستم به اوج خود رسید، در شرایط تأسیس فلسفه و در سامانه دانش فلسفی یونان نیز مندرج بوده است؛ امری که بطور خاص در نقادی ارسطو بر نظریه مثل افلاطونی و نیز نظریه فیلسوفشاه او بواسطه بهره گیری از آموزه های حماسه سرایان، تراژدی نویسان و سوفیستها قابل آزمون است. در این رساله سیر تاریخی نقد عقلانیت متافیزیکی و پیدایش عقلانیت پسامتافیزیکی بررسی شده است و برداشت متافیزیکی و پسامتافیزیکی از سیاست مقایسه شده است. در عقلانیت متافیزیکی دو عنصر «انتزاع» و «ذات گرایی» اهمیت دارد و در عقلانیت پسامتافیزیکی بر چرخش زبانشناختی، اولویت عمل بر نظر و عقل موقعیتمند تأکید میشود. از منظر سیاسی، برداشت متافیزیکی از سیاست، سیاست را ذیل دانش فلسفی، علمی و الاهیاتی قرار میدهد، اما در برداشت پسامتافیزیکی از سیاست، در اندیشه متفکرانی چون یورگن هابرماس، هانا آرنت، ریچارد رورتی، آیزایا برلین و ... سیاست سامانه ای مستقل در نظر گرفته میشود و لزوم تبعیت آن از سایر حوزه ها، مورد تردید قرار می‌گیرد. در بخش دوم رساله، نحوه استفاده پنج روشنفکر ایرانی از اندیشه های سیاسی متافیزیکی و پسامتافیزیکی مورد توجه قرار گرفته است. نتایج این تحقیق نشان میدهد عموم روشنفکران ایرانی با وجود آشنایی با مباحث مربوط به عقلانیت پسامتافیزیکی و استفاده مقطعی از آنها، در تدوین نظریه سیاسی پسامتافیزیکی موفقیتی نداشته اند و عموماً با استفاده از انگاره های متافیزیکی به سیاست نگریسته اند. رضا داوری اردکانی با تأسی به مفهوم هایدگری «تفکر»، سیاست را ذیل فلسفه قرار میدهد، عبدالکریم سروش با وجود توجه بیشتر به آرای پسامتافیزیکی، سیاست را ذیل تلفیقی از فلسفه تحلیلی و عرفان قرار میدهد، مصطفی ملکیان با اصالت دادن به فرهنگ در برابر سیاست، سیاست را عنصری فرعی در تحول جوامع تلقی میکند و آن را ذیل معنویت قرار می‌دهد و داریوش شایگان با وجود تمهید مقدمات نظری در بحث «هویت چهل تکه» برای جهش پسامتافیزیکی، در تحلیل نهایی، با گرایش به نگرشهای بودایی، از عرضه نظریه ای سیاسی بازمی ماند. دراین میان، علی میرسپاسی در دو دهه اخیر با تأسی به آرای پراگماتیستهای آمریکایی کوشیده است تفسیری پسامتافیزیکی از سیاست را مورد توجه قرار دهد و با نقد بنیادگرایی معرفتی مستتر در تفکر روشنفکران ایرانی، آفات پروژه های فکری افلاطونی و متافیزیکی این روشنفکران را آشکار سازد. نتایج این تحقیق همچنین نشان میدهد که میزان استفاده از برداشتهای متافیزیکی و پسامتافیزیکی از سیاست، با تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه ایران همبستگی دارد و همانطور که در دهه هفتاد میزان توجه به افکار پسامتافیزیکی افزایش می یابد، حوزه عمومی نیز در ایران میدان فراختری می یابد و روشنفکران دینی از مقبولیت گسترده ای برخوردار میشوند. از دهه هشتاد و با ناامیدی از موفقیت جنبش اصلاحات، عقب نشینی از عرصه سیاست به عرصه های فردی اتفاق می افتد و روشنفکرانی چون مصطفی ملکیان با ترویج آموزه های روانشناسانه محبوبیت پیدا میکنند.

کشور ما در طول حیات پرفراز نشیب خود و در رویارویی با فرهنگ های مختلف، بر اساس اصل انعطاف پذیری فرهنگی، فرهنگ بیگانه را در ظرف فرهنگ و هویت خود باز تفسیر کرده است. پس چگونه است که طی یکصد سال گذشته در برخورد با فرهنگ غرب دستخوش نوعی بلاتکلیفی شده است؟ در پاسخ، مقاله به تحلیل موارد زیر پرداخته است: اولا این بود تکلیفی ناشی از فقدان معرفت شناسی فلسفی روشنفکرها، نسبت به این تمدن بوده است، زیرا شناخت ما از عرب یک شناخت جغرافیایی و متکی بر داوری مدرنیزسیونی بوده است، در حالی که غرب یک مفهوم فلسفی چند بعدی است که شناخت آن نیازمند تاملات فلسفی است. ثانیا فهم روشنفکر ایرانی از تمدن غرب یک درک صوری و برپایه جلوه های ظاهری بوده است، نه برداشتی مدرنیته ای. ثالثا قضاوت او در مورد مغرب زمین متکی بر ترجمه متون دست دومی بوده، بنابراین نه تنها واقعیت های پنهان غرب، بلکه لایه های فرهنگی جامعه خودی را نیز به خوبی درک نکرده بود. به این دلیل به جای غرب فهمی، اسیر غرب زدگی شد.

به مناسبت نود و ششمين زادروز مرحوم جلال آل‌احمد، نويسنده و روشنفكر معاصر كشورمان در صفحه ۱۵ شماره ۴۵۲۷ مورخ سيزدهم آذرماه سال ۱۳۹۸ روزنامه اعتماد يادداشتي با عنوان «جلال؛ روشنفكر بي‌دكان» به قلم عظيم محمودآبادي منتشر شد. اين يادداشت در فضاي مجازي و غير آن واكنش‌هايي را به همراه داشت. از آن‌جمله سروش دباغ در قالب يادداشتي، انتقادات خود را به مقاله مذكور نوشت و در صفحه اول شماره ۴۵۴۷ روز شنبه تاريخ ۷ دي ۱۳۹۸ اين روزنامه منتشر شد. پس از آن نرگس سوري دانش‌آموخته رشته جامعه‌شناسي دانشگاه تهران با يادداشتي تحت عنوان «با ميراث روشنفكري خود بر سر مهر بياييم» اين بحث را پي گرفت كه در همين صفح ه «سياستنامه» شماره ۵ بهمن ۹۸ روزنامه «اعتماد» منتشر شد. نقد روشنفكري در بين اصحاب نظر ادامه پيدا كرده و قرار است نويسندگان و پژوهشگران ديگري در حوزه روشنفكري ايران نيز نظرات خودشان در قالب يادداشت‌هايي در اين باره براي ما بفرستند كه ما نيز با افتخار به انتشار آنها خواهيم پرداخت. همين جا از عموم صاحب‌نظران، منتقدان و نويسندگاني كه تمايل دارند در اين پرونده مشاركت داشته باشند، دعوت مي‌كنيم تا با ارسال يادداشت‌ها و مقالات‌شان در اين باره به هرچه جدي‌تر و عميق‌تر شدن اين مساله فكري مهم در تاريخ معاصر كشورمان ما را ياري كنند. اينك شماره چهارم از پرونده نقد روشنفكري پيش روي شما قرار دارد.

استاد دکتر عبدالکریم سروش تاکنون کوشیده است همۀ رقیبان و حریفان‌اش را با انواع حیله‌ها و حربه‌ها از میدان به در کند. کافی است که او با کسی درافتد آنگاه دیگر نقد و شرح نمی‌کند بل به ضرب و جرح متوسل می‌شود‌. خطابه‌های اقناع‌گر و جدل‌های اسکات‌گر او همراه با نثر کوبنده و گزنده‌اش دمار از روزگار مخالفان برمی‌آورند. مدتی است قرعه به نام محسن کدیور که قاعدتا باید برخی افکار و عقاید اصلاح‌طلبانه‌اش با سروش مشترک باشد افتاده است. سروش از کدیور چنان سخن گفته است که هر کس او را نشناسد فکر می‌کند از رهبران جریان‌های «تکفیر»ی و از هم‌مشربان ملاعمر و ابوبکر بغدادی و غیره است. سروش به عمد چنین می‌کند و احتمالا این را از برخی دشمنان قدیم‌اش آموخته است که معتقد بودند مخالف‌تان را منصفانه نقد نکنید بل تخریب و رسوا و لجن‌مال کنید. او بهتر از هر کس دیگری می‌داند که کدیور «روحانی» و «شیخ» هم باشد متفاوت است. علاوه بر آن، کدیور مدرک دکترای فلسفه دارد و سال‌هاست که استاد دانشگاه است. سروش با کدیور همان کار را می‌کند که روزگاری توده‌ای‌ها با منتقدانشان می‌کردند (صرفا برای نمونه رجوع کنید به کتاب‌هایی که تحت عنوان «خاطرات» از اعضای حزب توده منتشر شده است، علی الخصوص به «خاطرات» نورالدین کیانوری). الفاظ و تعابیرسروش اینهاست: «روحانی قشری»، «شیخ تکفیرگر»، «قشری مذهب» و «الفبای نواندیشی دینی را درک نکرده و همچون بعضی از هم‌کسوتان و پیشکسوتان حوزوی – سنتی خود همچنان بروجود «اسلام واقعی و ثابت» اصرار می‌ورزد». سروش از هر کدام از واژه‌های مذکور همان معنایی را مراد می‌کند که مستمعان و مخاطبانش در ایران سال‌ها با آن آشنایند.

روشنفکرها نفوذ و اثرگذاری زیادی در جامعه دارن. هم اثرگذاری‌شون روی مردم زیاده و هم قدرت نفوذشون روی سیاستمدارها. توماس سوئل نویسنده کتاب روشنفکران و جامعه میگه روشنفکر کسیه که شغلش خلق و ترویج ایده‌‌اس. با این تعریف و این میزان اثرگذاری پرسش اصلی اینه که در قرن اخیر محصول نهایی کار روشنفکران یعنی ایده‌هایی که مطرح کردن وضعیت جامعه رو بهتر کرده یا بدتر؟ جواب سوئل اینه که خیلی سخت می‌تونیم بر اساس شواهد نتیجه نگیریم که روشنفکران جهان رو به مکان بدتر و خطرناک‌تری تبدیل کرده‌ان. دلیل این نتیجه‌گیری خطاهاییه که روشنفکرها مرتکب میشن و یکی از مهم‌ترین خطاها بی‌توجهی به واقعیت و چسبیدن به ایده‌های انتزاعیه.

از نواندیشی دینی که حرف می‌زنیم از چه حرف می‌زنیم؟ نواندیشی دینی یک جریان است یا گفتمان؟ گفتمان‌های رقیب آن چیست و چه وجه تمایزی با آن‌ها دارد؟ چه نقدها و چالش‌هایی پیش روی آن است؟

روشنفکر به طبقه‌ای از دانشوران جوامع نوین اسلامی گفته می‌شود که اولا جویای حقیقت‌اند، و یکی از والاترین حقایق برای آنها عدالت و اصلاح امور اجتماعی است، و ثانیا در بیان این حقیقت شجاع‌اند. روشنفکری نیز جریان‌های فکری برآمده از تأملات انتقادی و رویکردهای فرهنگی و سیاسی همین طبقه از فعالان و دانشوران است. با این دو تعریف معلوم می‌شود که به هر تحصیلکرده‌ای روشنفکر گفته نمی‌شود بلکه گونه‌ای فرهیختگی در این جا مراد است، هر چند صاحب آن فرهیختگی ممکن است تحصیلات آکادمیک نداشته باشد. روشنفکری و روشنفکران مجموعه‌ای است از مدخلهای دانشنامه جهان اسلام به خامه شش متخصص مطالعات جهان اسلام. در همۀ مقاله‌ها با بررسی واژگانی و اصطلاحی، زمینه‌های تاریخی، خاستگاه و جایگاه اجتماعی، کارکرد و وظیفه و دستاوردها و پیامدهای روشنفکری در ایران، آسیای مرکزی، ترکیه، قفقاز و کشورهای عرب، این پدیده و ظرفیت اجتماعی از منظری جامع اما گزیده و مستند معرفی شده است. ابتدا سرگذشت روشنفکری در ایران، نسبت آن با انقلاب اسلامی و مسائل آن در شش بزنگاه راهبردی (دوگانه های “سنت و تجدد”، “دین و علم”، “تکلیف و حق”، “شرق و غرب”، “عدالت و آزادی” و “انقلاب و اصلاح”) به عنوان یک الگو به قلم سید احمد هاشمی روایت شده است، این سرگذشت درباره مناطق دیگر جهان اسلام با ساختاری کم و بیش مشابه بیان شده است.