جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهمیت بررسی و توجه به احادیث متعارض از آن جا نشأت می گیرد که دو حدیث متعارض روایت شده از معصوم را نمی توان به آسانی رها کرد، زیرا احادیث در زمان ها و مکان ها و شرایط متفاوت صادر شده است و اگر بخواهیم از هر دو حدیث صرف نظر کنیم یا به عبارت دیگر هر دو حدیث را از درجة اعتبار ساقط کنیم، با این روش بسیاری از احادیث از دست خواهد رفت. بنابراین در این مقاله سعی شده که روش های حل تعارض غیرظاهری در احادیث متعارض از دیدگاه دو تن از بزرگان شیعه و اهل سنت بررسی شود. در ابتدا روش های حل تعارض غیرظاهری از سوی شیخ طوسی بیان شده و در ادامه، این روش ها از دیدگاه ابن قتیبه دینوری بررسی گردیده است. در پایان نیز اشتراکات و اختلافات این دو بیان شده است.

التبیان فی تفسیر القران تالیف شیخ طوسی (385-460 ق.) نخستین تفسیر کامل شیعه است که در بغداد و دوران حکومت آل بویه تدوین یافته است. این اثر از جهات بسیاری با سایر تفاسیر مختصر شیعه (پیش از شیخ طوسی) مانند عیاشی، فرات و علی بن ابراهیم قمی و نیز تفاسیر اهل سنت چون فراء، طبری و جبائی متفاوت است. همین شیوه تفسیرنگاری شیخ طوسی را طی قرون بعدی در میان مفسران معروف شیعی چون طبرسی،‌ ابوالفتوح، مولی فتح اله کاشانی و علامه طباطبایی می توان دید. مقاله حاضر با مروری بر منابع و روش های تفسیری شیخ طوسی در التبیان روشن می سازد که این اثر محصول ذهن پویا،‌ نقاد و جامع نگر شیخ طوسی در عصر خود در بغداد بوده است. مجموعه شرایط زمانی و مکانی قرن چهارم و پنجم هجری در بغداد، علاوه بر نیازها، تنگناها و پرسش های اساسی علوم اسلامی در آن زمان،‌ تفسیرالتبیان شیخ طوسی را یکسره متفاوت از تمام تفاسیر پیش - طوسی ساخته است. به گونه ای که می توانیم به وضوح آن را ترکیبی گزینش شده از مهم ترین آثار و آرای ادبی، لغوی، فقهی، کلامی و تفسیری شیعه و سنی در حوزه قرآن و در عصر شیخ طوسی بدانیم.

مبنای کلامیِ تفسیر، آن دسته باورهای دینی است که بر اساس آنها منابع، قواعد و یا محتوای تفسیر آیات قرآن شکل می گیرد و بدین نحوه در تفسیر قرآن تاثیرگذارند. مبانی کلامی تفسیر، در چهار بخش جای دارند: اول، مبانی کلامی مربوط به پدیدآورنده قرآن: خداوند. به عنوان نمونه: خدا عادل و حکیم است. این صفت با توجه با اصل حسن و قبح عقلی بدین معنا می انجامد که خدا از هر قبیح عقلی به دور است. بر اساس این آموزه، اصل فهم پذیری و حجیت ظواهر قرآن بنا گذاشته می شود و شرایطی برای نسخ شمرده می شود، آیات وحی به دور از تناقض و ناراستی دانسته می شود و آیات متناقض نما بررسی می شوند. بخش دوم مبانی کلامی مربوط به قرآن کریم: قرآن سخن خداست، پس با توجه به ویژگی های پدیدآورنده اش فهم و تفسیر می شود. و قرآن یگانه است، پس اختلاف قرائت ها از قاریان ریشه می گیرد و به چندگانگی آیات وحی نمی انجامد. و قرآن حق و صادق است، پس هیچ ناراستی و نادرستی در آن راه ندارد. و قرآن حکیم است، پس ارتباط و تناسبی در درون آیات و آیات با یکدیگر یافت می شود، و بافت و سیاق همگونی در آیات وحی وجود دارد. و قرآن حادث (پدیده) است، پس رویدادها و فرهنگ زمانه نزول در فهم و تفسیر آیات تاثیرگذار است. بخش سوم، مبانی کلامی مربوط به دریافت کننده قرآن، پیامبر اکرم است. حضرت محمد مصطفی، از گناه و خطا و نسیان در حوزه دین، معصوم است. پس آیات وحی و سنّت نبوی و پس از آن گفتار و رفتار اهل بیت قابل اعتماد و اطمینان است و از هر ناراستی و خطا به دور است. بخش چهارم، مبانی کلامی مربوط به مخاطبان قرآن است: حجیت و اعتبار عقل و فهم مفسر.هر مبنای کلامی، ابتدا تبیین می شود و تا حد امکان ادله اثباتی آن، به ویژه در آثار شیخ طوسی، بیان می گردد. پس از آن ارتباط آن مبنای کلامی با مبحث تفسیری، بر اساس درک عقلانی یا روش عقلایی تحلیل می شود. و سپس مباحث تفسیری متاثر از آن مبنای کلامی، بر اساس نمونه های موجود در آثار شیخ،طرح و بررسی می شود. این پژوهش، گامی در جهت بازشناسی و تعریف مبانی کلامی تفسیر شیعی، با محور قرار دادن آثار شیخ طوسی است و همچنین نشان دهنده ارتباط گسترده و پرجانبه تفسیر قرآن و مباحث کلامی است.از سویی دیگر این تحقیق، گستره مباحث کلامی-تفسیری در تفسیر التبیان و همچنین جایگاه شیخ طوسی در سه حوزه تفسیر قرآن و کلام اسلامی و دامنه میان رشته ای این دو دانش راآشکار می سازد

چکیدهمجموعه حاضر تلاشیبرای بررسی اخبار منتقله در آثار شیخ طوسی علیه الرحمه است. اخباری که منشأ صدور آنها شیعی نبوده بلکه ابتدا توسط راویان مکتبی دیگر (دراینجا اهل سنت) صادر گشته ودر منابع روایی آنها ثبت و سپس وارد منابع حدیثی شیعه شده وبعدها کم کم به عنوان حدیثی شیعی تلقی شده است. از آنجا که کتابهای شیخ طوسی همواره مرجع محققین شیعه بوده است، شناسایی اخبار منتقله در آثاراو می تواند ساحت شیعه را از برخی تهمتهامبرا سازد، ودر تقویت اعتبار معارف شیعی موثر باشد. دراین رساله، ابتدا مصادیقی از اخبار منتقله در حوزه های تفسیر، اخلاق، فقه واصول، مانند داستان إفک، معانی عبارتهای قرآنی، روایات تحریف و ...، شناسایی، سپس هریک از این روایات در منابع حدیثی اهل سنت و منابع شیعی پیش ازشیخ طوسی، و همچنین نحوه کاربرد آن خبردر منابع شیعی بعد ازاو بررسی شده است. از نتایج این رساله معلوم می شود که بیشترین حجم اخبار منتقله، در حوزه تفسیر قرآن و سپس اخلاق و کمترین تعداد آن در حوزه فقه و اصول بوده است. دیگر اینکه روایات منتقله، هم دارای پیامدهای مثبت و هم دارای پیامدهای منفی بوده است. هم باعث تقویت معارف شیعی و دفاع از ولایت او شده وهم موجب پدید آمدن زمینه های اتهاماتی مانند اعتقاد به تحریف و اختلاط اخبار شده است، بررسی و جداسازی آنها از اخبار اصیل شیعی یکی دیگر از نتایج تدوین این رساله می باشد.واژگان کلیدی: شیخ طوسی، اخبار منتقله، تبیان، علامه عسکری، اسرائیلیات، اختلاط اخبار، مشایخ عامی.

یکی از مباحث مشترک که در میان مفسران و متکلمین اسلامی – اعم از شیعه و سنّی – وجود دارد، موضوع «علم غیب» است که از آن دو معنی کاملاً متضاد استنباط می‌شود: یکی اختصاص علم غیب به خداوند متعال و دیگری تعلّق این امر به مخلوقات برگزیده خداوند همچون پیامبر اسلام 6.موضوع این تحقیق بررسی علم غیب پیامبر اسلام از دیدگاه مفسران شیعی با تأکید بر تفسیر التبیان شیخ طوسی می‌باشد. برای اثبات علم غیب پیامبر (ص) آیات اثبات و نفی این موضوع برای ایشان در کنار هم قرار می‌گیرند و بررسی می‌شوند و راه‌حل چنین است که آیات اثبات شامل علم غیبی است که برای پیامبری و جنبه رسالت و نبوت لازم می‌باشد و در مقابل در گروه آیات نفی، پیامبر (ص) اگر علم غیب را از خود نفی می‌کند و به خود نسبت نمی‌دهد، منظور علم غیب مطلق است که این علم (غیب مطلق) فقط از آن خداوند متعال است و احدی از آن آگاهی ندارد.بررسی‌های انجام‌شده در این تحقیق نشان داد که شیخ طوسی در هر دودسته آیات اثبات و نفی علم غیب پیامبر (ص) درمجموع موافق علم غیبی است که از جانب خداوند متعال به پیامبر (ص) داده‌شده است و همگام باکسانی است که علم غیب را به‌طور مطلق از پیامبر (ص) نفی می‌کنند و درواقع این همان دیدگاهی است که سایر مفسران شیعه و اهل سنّت دارند.کلید واژه : علم غیب ، غیب ، پیامبر اسلام ، شیخ طوسی .

بررسی « مباحث مهدوی » با توجه به مهمترین کتاب شیخ طوسی در موضوع مهدویت یعنی کتاب« الغیبه» علاوه بر ایجاد آشنایی با أبعاد دیگری از شخصیت علمی ایشان زمینه های جدیدی رادرتحقیقات مهدوی و ترویجوارتقاءفرهنگ مهدوی فراهم می آورد.در این رساله بعد از أخذ و استخراج نظرات شیخ طوسی و عنوان‌دهی به نکات استخراج شده به چینش منطقی مباحث پرداخته شده و بر همین اساس پایان‌نامه از فصول پنج گانه تشکیل شده است.اولین و مهمترین مسأله در این مباحث اثبات تولد آن حضرت می باشد که با به بوته نقد کشاندن دو شبهه مهم دراین رابطه یعنی شبهه در اصل مهدی باوری و شبهه در تولد آن حضرت، جواب‌های مختلفی با استناد به ادله عقلی ونقلی مختلف بر بطلان این شبهه‌ استخراج گردیده است .همچنین شبهه عمر طولانی حضرت نیز از راه ادلّه نقلی، اثبات قدرت خداوند و وجود افراد با عمرهای طولانی در طول تاریخ، به نقد کشانده شده است.همچنان که برخی از ویژگی‌های حضرت و یارانش با استفاده از روایات، جمع آوری گردیده است.نظر به اهمیت بحث از « نائبان و مدعیان» به برخی از مهمترین وظایف نائبان خاص مانند پنهان نگاه داشتن نام و مکان حضرت ، رفع شک و تردید درباره آن حضرت، گرفتن اموال متعلق به امام و توزیع آن در موارد لازم، مبارزه با مدعیان دروغین نیابت، جلوگیری از فرقه‌گرایی و اختلاف بین شیعیان و... پرداخته شده است. همچنین برخی از ویژگی‌های نائبان خاص مانند راسخ‌ترین در دین، عاقل‌ترین، پرتلاش در انجام وظیفه، عالم به علوم آل محمد (9) و... إستقراء و در مورد علت نداشتن اطلاعات کامل در مورد زندگی آنها به اموری همچون زندگی ناشناسانه، التزام به رعایت تقیه، سرّ نگه‌داری نواب و از بین رفتن منابع تاریخی توجه داده شده است.در بحث مدعیان نیابت نیز بعد ذکر برخی از این مدعیان ، عوامل پیدایش مدعیان در سه دسته عوامل زمینه ساز ، تسهیل کننده وشتاب زا ؛ بر اساس مکتوبات شیخ تنظیم و به شیوه‌های برخورد با مدعیان (مانند: آوردن خبرهای غیبی، آوردن توقیعات علیه آنان، تبریّ از آنان و روشنگری برای مردم ) و تبیین ضرورت عقلی و نقلی نیابت در این عصر پرداخته شده است.در قسمتی دیگر بعد از اثبات استمرار حجت‌های الهی تا روز قیامت و بقاء تکلیف توسط مردی از خاندان رسول خدا (9) به دو دیدگاه موجود در مورد غیبت حضرت یعنی «دیده نشدن» و « ناشناس بودن» امام (عج) اشاره و دیدگاه دوم به شیخ طوسی استناد داده شده است.در ادامه، به برخی پیامدهای غیبت در جامعه شیعی مانند فرقه‌گرایی، تلاش در توجیه امر غیبت، تبیین امامت و... اشاره گردیده و ضمن ذکر برخی علل غیبت (مانند عدم آمادگی مردم، نبود جانشین، بیم از کشته شدن، امتحان مردم و...) و برخی آثار حضور امام (مانند واسطه فیض بودن، امید بخشی و...) به ضرورت انتظار سازنده و برخی آثار آن مانند صبر و پایداری، اصلاح و خودسازی خود و دیگران و... اشاره شده است.در قسمت پایانی نیز بعد از ذکر چهار ویژگی‌ ظهور حضرت ( حتمی بودن، مخفی بودن، پدیدار شدن در ایام نومیدی، پدیدار شدن بعد از فراموشی) به تبیین تفاوت علایم و شرایط و برخی از علایم و شرایط ظهور همچون ندای آسمانی، امتحانات فراوان، فراگیری ظلم و... اشاره گردیده است.همچنین به برخی از ویژگی‌های حکومت آن حضرت همانند پذیرش همگانی، حکومت مستضعفان، حکومت صالحان، جهانی بودن اشاره شده است.

تحقیق حاضر شامل دو بخش با این موضوعات است:در بخش اول با عنوان کلیات در شرح حال شیخ طوسی مؤلف تفسیر تبیان و معرفی آن تفسیر و نیز بیان علوم قرآنی است. بخش دوم تحت نام علوم قرآن در تفسیر تبیان شامل این مباحث است: بحثی درباره قرآن، بحثی درباره سوره، بحثی درباره آیه، محکم و متشابه، نسخ، اسباب نزول، قرائت، اعجاز قرآن، عدم تحریف قرآن، تقدیم و تاخیر، علم تناسب و ارتباط آیات، تکرار در قرآن و تفسیر به رأی.

تفسیر تبیان به تصریح مؤلف آن، شیخ طوسی جامع انواع علوم قرآن است. یکی از انواع علوم قرآن که دراین تفسیر مورد بحث قرار گرفته، پاسخ به شبهات کلامی مخالفان شیعه است که احیانا ذیل برخی از آیات اعتقادی مطرح می گردد. نویسنده در این پایان نامه روش بحث کلامی شیخ طوسی را در تفسیر تبیان بررسی کرده است.