جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الهیات تطبیقی به مثابه رویکردی جدید در الهیات در تلاش است مواجهه سازنده با سایر ادیان و الهیات‌ها داشته باشد و فهمی عمیق از خلال مقایسه و تطبیق با سایر ادیان به دست آورد. راهبرد رسیدن به این فهم در الهیات تطبیقی نیازمند بستر و رویکردی مناسب برای تحقق اهداف این الهیات است. در این مقاله سعی بر آن است با تکیه بر مبانی هرمنوتیک فلسفی گادامر راهبردهای هرمنوتیکی الهیات تطبیقی بررسی و کاربست آن در این الهیات بررسی شود. نتیجه‌ای که از این تحلیل برمی‌آید حاکی از قرابت‌های هرمنوتیک فلسفی گادامر با الهیات تطبیقی است، همچون پایان‌ناپذیری جریان فهم، امتزاج افق‌ها، بازی فهم، خویشتن‌فهمی از طریق فهم دیگری، پذیرش پیش‌داوری به عنوان جزء جدایی‌ناپذیر جریان فهم، و در نهایت غنی‌سازی الهیات با فهمی که از طریق مطالعۀ الهیات «دیگری» به دست آمده است. با توجه به این نتیجه، می‌توان پدیدار فهم در الهیات تطبیقی را مبتنی بر هرمنوتیک گادامر تبیین کرد و بسط و توسعه در الهیات تطبیقی و دست‌آوردهای این الهیات را با اتکا بر ابزارهای هرمنوتیک گادامر شاهد بود. الهیات تطبیقی، در کنار پذیرش معانی اصیل و سنتیِ آموزه‌ها و شعائر دینی، بر درکی پویا از سنت‌های دینی و انعطاف پذیری هرمنوتیکی نسبت به آموزه‌های دینی بنا شده است.

در بخش نخست این مقاله از زمینۀ تاریخی و فلسفی طرح استعاره پرسش می‌‏شود. این زمینه با طرح تقابل دو زمینه پر رنگ می‏‌شود: تقابل سازواری استعاره و فلسفه در ارسطو و ناسازواری فلسفه (به‌‏ویژه فلسفۀ کانت) و سوررئالیسم در دوران مدرن. مفهوم استعارۀ رادیکال می‏‌کوشد این ناسازواری را به سازواری برساند. کاسیرر با طرح استعارۀ رادیکال متافیزیک، متافوریک و متاباسیس را کنار یکدیگر قرار می‌‏دهد. متافیزیک حاصل متافوریکی است که خود برآمده از ارتکاب به متاباسیس، یعنی گذشتن از حد یک جنس به جنس دیگر است. این متافیزیک، متافیزیکی است که همان وجود روزمرۀ پیش‏رو را وجودی الوهی تلقی می‏‌کند. برای الوهی دیدن جهان باید جهش کرد و طفره رفت، همچنان که درست در سوررئالیسم جهش می‏‌کنیم و طفره می‏‌رویم. از این‏‌رو توجه به اصل لایب‏نیستی طبیعت دچار طفره نمی‌‏شود، سرنخ ما در این بحث است. استعاره‏‌های ارسطو مبتنی بر مماثلت بودند و لذا اصل لایب‏نیتسی را برآور‌ده می‏‌ساختند. اما سوررئالیسم با استعاره‌‏های خود از این اصل تخطی می‏‌کند. کاسیرر برای حل این ناسازواری، استعارۀ رادیکال را درون پارادایم گشت کپرنیکی طرح می‌‏کند. ما از آن رو که در استعارۀ رادیکال از جزء به کل جهش می‌‏کنیم، و خود کل را در خود جزء می‏‌بینیم، همواره گشوده به کل هستیم و این بدان سبب ممکن است که زبان گزاف‏کار درون فرهنگ استعاره‏‌های رادیکال می‌‏سازد و این استعاره‏‌ها خود، مقوله‏‌ها را می‌‏آفرینند و هستی را در چشم‌‏اندازی برای ما گرد می‌‏آورند. سنجۀ این چشم‏‌اندازها در خود آنهاست. این مقاله با طرح دو معنا از واژۀ رادیکال: یعنی«رادیکال به‌‏مثابه بنیادین» و «رادیکال به‌‏مثابه کاملاً مباین» این بحث را پیش می‌‏برد.

اشاره: در این مقاله دیدگاه گادامر و هوسرل درباره افق، انترسوبژکتیویته و زیست‌جهان بحث می‌شود و نویسنده سعی دارد، تأثیرپذیری گادامر از هوسرل در این سه حوزه را برجسته سازد. آشنایی گادامر با هوسرل از همان آغاز تحصیلات وی در ماربورگ کلید می‌خورد، اما در ادامه مسیر پرفراز و نشیبی را طی می‌کند؛ تأثیرگذاری عمیق و گستردۀ هایدگر بر گادامر باعث می‌شود، رابطۀ او با هوسرل در حاشیه قرار گیرد و کمتر دیده شود. البته خود گادامر نیز در مراحلی از رشد فکری خود پدیدارشناسی هوسرلی را به‌مثابۀ گونه‌ای جست‌وجوی عقلانی ذات یا ایدوس می‌فهمید که مطابق آن، هرگز منحصر به فرد بودن، متناهیت و تاریخ‌مندی دازاین انسانی فهم نمی‌شد، اما مواجهۀ گادامر با هوسرل تداوم یافت و پربارترین مواجهۀ او با هوسرل در نوزده پنجاه تا نوزده هفتاد رخ داد؛ هنگامی که گادامر توانست متون تازه ویرایش شدۀ هوسرل، از جمله "بحران"، "ایده‌های II" و مجلدات انترسوبژکتیویته را بخواند. این متون گادامر را به هوسرل کاملاً متفاوتی آگاه کرد؛ هوسرلی که با تاریخ، جامعه، فردیت و معنای سنت درگیر بود. به همین جهت، در «حقیقت و روش» درباره بحران هوسرل بحث طولانی مطرح می‌شود و او به‌شدت مدیون کاوش‌های هوسرل درخصوص ماهیت زندگی تاریخی و جمعی است و به‌گونۀ مشخص سه مفهوم افق، انترسوبژکتویته و زیست‌جهان در کانون توجه گادامر قرار می‌گیرد.

هستۀ مرکزی و غایت هرمنوتیک گادامر، تأمل فلسفی در ماهیت فهم و تبیین چگونگی دستیابی به آن است. فهمی که تاریخ‌مندی، زبان‌مندی و بازی‌مندی شاخصه‌های آن هستند و در بستر ساحات وجودی انسان (سنت، تاریخ و فرهنگ) متعین می‌شود. نوشتار پیش‌رو بر آن است تا بر پایۀ شاخصه‌های تعیین‌کنندۀ یادشده، هرمنوتیک فلسفی گادامر را در آینۀ وظیفه گرایی و پیامدگرایی اخلاقی بررسی کند و در متن این بررسی به امکان‌سنجی واگرایی وظیفه‌گرایی اخلاقی و هم‌گرایی پیامدگرایی اخلاقی با رویکرد هرمنوتیکی گادامر بپردازد. از منظر فلسفۀ گادامر، هر کنشی (اخلاقی/ سیاسی) در موقعیت هرمنوتیکی رخ می‌دهد. این بدان معناست که دانش اخلاقی‌ای با هرمنوتیک فلسفی گادامر منطبق است که در تقابل با مطلق‌انگاری، ماهیت وجودی و تاریخی کنشگر را در خود جای دهد. از این رهگذر به نظر می‌رسد دانش اخلاقی پیامدگرا دانشی است که امکان این کنش اخلاقی را برای کنشگر فراهم می‌کند و در نقطۀ مقابل، دانش اخلاقی وظیفهگرا بر پایۀ مطلق‌انگاری، این امکان را سلب خواهد کرد و کنش اخلاقی را تا سطح عمل بازتولیدی صرف، فرو خواهد کاست. البته شاخصه‌های خاص هرمنوتیک گادامر راه را برای امکان انطباق‌پذیری با اخلاق وظیفه گرا نیز هموار می‌کند.

اخلاق جزو مفاهیمی است که اندیشمندان حوزه‌های گوناگون فکری از دیرباز تاکنون دربارۀ آن سخن گفته‌اند. لویناس در مقام فیلسوفی پدیدارشناس و لکان در مقام روانکاوی که از گزاره‌های گوناگون حوزۀ علوم نظری و غیرنظری در بیان آموزه‌های خود استفاده کرده، به تعریف و تبیین مفهوم اخلاق پرداخته­‌اند. داستان پستچی بازنمایی‌کنندۀ تقابل بین عشق و وظیفه است. در این پژوهش با تکیه بر آموزه‌های لویناس و لکان دربارۀ اخلاق و با بهره‌گیری از روش تحلیل کیفی و بر اساس مطالعات کتابخانه­ای کوشیده‌ایم نخست جایگاه اخلاق را نزد این دو اندیشمند تبیین کنیم و سپس کنش‌های شخصیت‌های داستان پستچی را بر مبنای اخلاق موردنظر لویناس و لکان، نقد و تحلیل کنیم. دستاوردهای پژوهش گویای این است که مهم‌ترین مؤلفۀ اخلاق در نظر لویناس، دگربنیاد بودن آن و نزد لکان، خودبنیاد بود آن است. براین‌اساس شخصیت ­هایی چون علی و چیستا به سبب تخطی از میل دیگری از دیدگاه لویناس، سوژۀ غیراخلاقی و از نظر لکان، سوژۀ اخلاقی به شمار می‌آیند. در نقطۀ مقابل نیز شخصیت ­هایی مانند حاجی و حاج اکبر به سبب تعهد به انجام وظیفه، از نظر لویناس، سوژۀ اخلاقی و از دیدگاه لکان، سوژۀ غیراخلاقی قلمداد می­ شوند.

کتاب «اخلاقیات امر واقعی: کانت، لاکان» نوشته آلنکا زوپانچیچ، بررسی تطبیقی نظریۀ اخلاقی کانت با نظریات روانکاوانه لاکان است. زوپانچیچ، فیلسوف برجسته اسلوونیایی، به این می‌پردازد که چگونه می‌توان این دو متفکر به‌ظاهر متفاوت را در یک گفت‌وگوی سازنده، به‌ویژه از طریق مفهوم «امر واقعی»، قرار داد. اخلاق کانت مبتنی‌بر ایده یک قانون اخلاقی جهان‌شمول و ضروری است. این قانون مشروط به امیال یا تمایلات شخصی نیست، بلکه از خود عقل ناشی می‌شود. به عقیده کانت رفتار اخلاقی واقعی از پایبندی به این قانون اخلاقی ناشی می‌شود که او آن را در یک امر مقوله‌ای گنجانده است: فقط براساس آن اصل عمل کنید که به موجب آن می‌توانید در‌عین‌حال اراده کنید که این قانون به یک قانون جهانی تبدیل شود. محور اخلاق کانت مفهوم خودمختاری است. برای کانت، اخلاقی‌بودن یعنی خودمختار‌بودن و عمل‌کردن بر‌اساس قوانینی که عقل برای خود تعیین کرده است. این خودمختاری اساس کرامت انسانی و ارزش اخلاقی است. از طرف دیگر مفهوم امر واقعی لاکان یکی از چالش برانگیزترین و جذاب‌ترین ایده‌های اوست. واقعی چیزی است که خارج از زبان و نماد است، قلمرویی که در‌برابر ادغام در نظم نمادین زبان مقاومت می‌کند که با تروما و محدودیت‌های تجربه انسانی همراه است. در‌واقع لاکان با تأکید بر نقش زبان در شکل‌گیری سوژه، نظریه‌های فروید را بازتفسیر می کند. میل از نظر لاکان صرفا یک انگیزه بیولوژیکی نیست، بلکه براساس نظم نمادین و میل دیگری شکل می‌گیرد. کار زوپانچیچ در این کتاب به‌دلیل ترکیب خلاقانه این دو چارچوب قابل‌توجه است. او استدلال می‌کند‌ مفهوم لاکان از واقعیت، یک پنجره جدید برای تفسیر مجدد اخلاق کانتی فراهم می‌کند. به بیان او، هم کانت و هم لاکان راه‌هایی را برای اندیشیدن در مورد اخلاق ارائه می‌کنند که بر مفهوم از پیش تثبیت شده‌ای از «خیر» متکی نیست. از نظر کانت، قانون اخلاقی از هیچ مفهوم خاصی ناشی نمی‌شود، بلکه از شکل (صورت) خود قانون ناشی می‌شود. به‌طور مشابه، اخلاق لاکان در‌صدد دستیابی به یک وضعیت هماهنگ از وجود نیست، بلکه شامل رویارویی با واقعیت، هسته غیرممکن امیال ما‌ست. زوپانچیچ با آوردن امر واقعی لاکان در اخلاق کانتی، اهمیت پذیرش محدودیت‌های چارچوب‌های نمادین ما را برجسته می‌کند. کنش اخلاقی، در این دیدگاه، متضمن رویارویی با امر واقعی است، با چیزی که نمی‌تواند به‌طور کامل در طرحواره‌های اخلاقی موجود ما بیان یا ادغام شود.