جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیرامون چگونگی سخن گفتن از خداوند و زبان به کارگرفته در متون دینی نظریّات مختلفی طرح شده است. نظریّه‌های بی‌معنایی زبان دین (دیدگاه پوزیتویستم منطقی)، غیرشناختاری بودن زبان دین، زبان نمادین، الهیات سلبی، تمثیل و کارکردگرایی مهم‌ترین نظریّاتی هستند که در این زمینه در غرب طرح شده‎‌اند. در این مقاله ضمن نقد این دیدگاه‌ها، این نتیجه به دست آمده است که در مورد سخن گفتن از خدا، الفاظ اطلاق شده بر خداوند همان معنای الفاظ بشری را دارند (نظریّه‌ی اشتراک معنوی)، ولی در مورد صفاتی که به خداوند به صورت مجازی اطلاق می‌شوند (نظیر خشم) این صفات به جهات آثارشان به خداوند اطلاق می‌گردند؛ در مورد صفات خبری نیز نظریّه‌ی تأویل بر مبنای قرائن داخلی و خارجی، مورد قبول است. در مورد متون وحیانی، گرچه در این متون از استعاره و تمثیل استفاده شده است، امّا متون وحیانی نظیر قرآن به همان زبان عرفی نازل شده‎‌اند.

شناخت خدا مهمترین وبا ارزشترین شناختها است که بدون آن اساسی برای سایر شناختها نیست. شناخت خدا گاهی از راه عقل است وگاهي به شناساندن خدای تعالی خودش را به بندگان، که شناخت اولی شناخت غیابی است با تأمّل در مخلوقات خدا که نشانه های او هستند. شناخت دیگر شناخت شهودی است که خدای تعالی خودش را به سبوحیّت ومقدّس بودن از هر شباهتی به مخلوق ویا نقصی معرفی مینماید. گر چه بین دو شناخت (عقلی وفطری) تعارضي نیست (چرا که در معرفة الله بالله انسان ها آن چه را به عقل وکاوش مي یابند شهودا آن را وجدان مي کنند ولذا هیچ گاه او را تعقّل نمي کنند وذاتش را درك نمی کنند) ولی شناخت او به خودش شناختی حقیقي و وجدان سبوحیت وقدس اوست. در این کتاب فرق دو شناخت و ادله آن ها به تفصیل بیان شده است. بعضی از بزرگان سعی نمودند که شناخت خدا را به خودش ثبوتا واثباتا مورد نقد قرار دهند که در این نوشتار به نقد و بررسی آن ها میپردازیم.

«هداية الامة الى معارف الائمة»، كتابى است به زبان عربى تاليف ابو جعفر خراسانى‏ در اثبات توحيد و معاد از طريق استدلال ‏هاى عقلى به كار رفته در روايات. مولف انگيزه خود از نگارش اين اثر را پيراستن معارف وحيانى از شوائب فلسفه و عرفان- البته عرفان مصطلح- معرفى مى‏ كند و بر آن است كه عقايد حقه شيعه را تنها با استفاده از براهين عقلى به كار رفته، در آيات قرآن كريم و روايات معصومين (ع) به اثبات رساند. اين كتاب كه به صورت نظم و شرح به نگارش درآمده و به شرح ديدگاه شيعه اماميه در رابطه با توحيد مى ‏پردازد. مولف مطالب مطرح شده در اين كتاب را نخست در كتابى به نام معارف الشيعة به تفصيل بازگو كرده و در آن فرمايشات ائمه عليهم السلام و نظريات ايشان را درباره توحيد و معارف الهى بيان كرده بود؛ اما پس از آن به فكر تلخيص اين كتاب افتاده و ترجيح داد كه اين گزيده به نظم درآيد تا حفظ و ضبط آن تسهيل گردد. وى منظومه خود را معارف الائمة ناميد و سپس به شرح آن پرداخت و نام هداية الامة الى معارف الائمة را بر آن نهاد. خراسانى در اين كتاب چكيده معارف اهل بيت در باب توحيد را ضمن پنج مقصد به شرح ذيل بيان نموده است: مقصد اول: اثبات وجود الله تعالى‏ مقصددوم: ذات بارى تعالى‏ مقصد سوم: صفات ثبوتى و سلبى خداوند مقصد چهارم: افعال خداوند مقصد پنجم: اسماء حسنى و صفات خداوند

نویسنده، در این رساله کوتاه که فاقد هرگونه باب بندی و فصل بندی است، در قالب حمد و ستایش الهی، از همه اصولی که یک مسلمان موحد می‌بایست به آنها معتقد و پای بند باشد سخن گفته است؛ اصولی همچون صفات ثبوتیه و سلبیه خداوند، رسالت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و تصدیق به آنچه وی از ناحیه خداوند آورده است، احوال پس از مرگ، فضیلت صحابه و...

کسرُ أصنامِ الجاهلیة اثر ملاصدرا در رد تصوف خانقاهی. ملاصدرا انگیزه خود از نوشتن این اثر را مشخص کردن عارفان حقیقی از عارفان دروغین و عارف نما بیان کرده است. سرفصل‌های این کتاب عبارت است از: شناخت خدا، هدف از عبادت، جایگاه مقربان و مذمت دنیا. در این کتاب، تلاش شده است تا با بیان ویژگی‌های عارفان حقیقی، نادرستی ادعای مدعیان دروغین عرفان تبیین شود. این کتاب با نام «عرفان و عارف‌نمایان» به فارسی ترجمه و منتشر شده است. کسر اصنام الجاهلیة، کتابی است به زبان عربی از صدرالدین شیرازی در رد تصوف دروغین. برخی نام آن را کسر الاصنام الجاهلیة فی کفر جماعة الصوفیة دانسته‌اند. با این حال خود مؤلف در دیباچۀ کتاب، آن را کسر الاصنام الجاهلیة نامیده است. انگیزۀ ملاصدرا از تألیف این کتاب، دفاع از دین در برابر ورود عقاید باطل و آگاه ساختن مردم از حیله‌گری عده‌ای است که به دروغ خود را در جایگاه اولیاء نشانده‌اند. این کتاب مشتمل است بر یک مقدمه، چهار فصل و یک خاتمه. مقدمه مقدمه این کتاب «درباره اموری است که برای شناختنِ افرادی که کرامت و فضیلتی افزون بر سایر مردم دارند، آگاهی یافتن از آنها واجب است». در این جهت، ملا صدرا با بیان دوبعدی بودن انسان و نیاز انسان به علم و عمل برای دست‌یابی به کمال، چنین می‌نویسد که علمی که انسان را به کمال مخصوص خود می‌رساند، هر علمی نیست، بلکه معرفت خداوند و صفات و افعال او و نیز معرفت آخرت و نفس انسان است. همچنین عملی که برای به کمال رساندن انسان ضروری است هر عملی نیست، بلکه ریاضات و مجاهده‌های شرعی و حِکمی است که شرایطی ویژه دارد. مؤلف کتاب در ادامه این مقدمه به طور مفصل شرایط استکمال نفس و موانع آن را به بحث می‌گذارد. در فقرات پایانی این مقدمه چنین آمده است: - - بزرگ‌ترین حجاب نفس نسبت به پروردگار، نشناختن جوهر خود، عالَم خود و مبدأ و معاد خود است. این نادانی، از زنگار و سرشتی است که به دلیل رفتارهای زشت و ناپسند و اخلاق پست با ذات او درآمیخته و در جوهر او نفوذ کرده است. چنان که در این آیه شریفه بدان استشهاد شده است: کلَّا بَلْ رَانَ عَلَیٰ قُلُوبِهِم مَّا کانُوا یکسِبُونَ (ترجمه: نه چنین است، بلکه آنچه مرتکب می‌شدند زنگار بر دلهایشان بسته است.)[ مطففین–۱۴] اما انحراف آن به دلیل آراء فاسد است، چنان که خداوند متعال می‌فرماید: فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ (ترجمه: پس چون [از حق‌] برگشتند، خدا دلهایشان را برگردانید.)[ صف–۵] - - و بدان که تا زمانی که نفس از این شهوت‌های دنیوی و لذت‌های حیوانی دوری نگزیند، ذات نورانی خود را نمی‌بیند و درهای آسمان به روی آن گشوده نمی‌شود و در ذات خود اشیاء شریف، لطیف و مطلوبی را که در عالم اوست و نیز تصاویر نیکو و لذت‌های نورانی و اخروی را مشاهده نمی‌کند. اموری را که خداوند در توصیفشان فرموده است: وَ فِیهَا مَا تَشْتَهِیهِ الْأَنفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْینُ وَأَنتُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (ترجمه: و در آنجا آنچه دلها آن را بخواهند و دیدگان را خوش آید [هست‌] و شما در آن جاودانید.)[ زخرف–۷۱] و نیز فرموده است: فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِی لَهُم مِّن قُرَّ‌ةِ أَعْینٍ جَزَاءً بِمَا کانُوا یعْمَلُونَ (ترجمه: هیچ کس نمی‌داند چه چیز از آنچه روشنی‌بخش دیدگان است به [پاداش‌] آنچه انجام می‌دادند برای آنان پنهان کرده‌ام.)[ سجده–۱۷] فصل اول: اهمیت شناخت خدا فصل اول در این باره است که «نزد خدا هیچ مقامی برتر از شناخت ذات، صفات و افعال خدا نیست و عارف همان عالم ربانی است و آن که داناتر است، عارف‌تر در نزد خدا مقرّب‌تر است». مطالب زیر در این فصل آمده است: - هرکس قبل از کامل کردن معرفت خود ریاضت را آغاز کند گمراه و گمراه‌کننده است. - بسیاری از افرادی که متولی ارشاد گشته‌اند، راه‌های شناخت و هدایت را نمی‌شناسند. - ابطال شطحیات صوفی‌نمایان و ضرر آن شطحیات برای مسلمانان. - دیدن حقائق اشیاء تنها برای کسی جایز است که به نفس خود ریاضت داده و عقلش را تهذیب کرده است. - جاهل به نشانه‌های خدا را نمی‌توان صوفی، فقیه یا حکیم نامید. فصل دوم: هدف از عبادت فصل دوم در این باره است که «هدف نهایی در عبادت‌های بدنی و ریاضت‌های نفسانی انسان، تحصیل معارف و به دست آوردن علوم است. البته نه هر معرفت و علمی، بلکه معارف الاهی و علوم ربانی». در این فصل این مباحث مطرح شده است: - تبیین معارفی که غایت حقیقی وجود انسان است. - بسیاری از افرادی که متولی ارشاد گشته‌اند، راه‌های شناخت و هدایت را نمی‌شناسند. - فائده هر صفت کمالی برای نفس، آماده‌سازی نفس برای تطهیر خود و فیضان معارف است. - اثبات تفاوت بین علوم مربوط به مکاشفه؛ برترین و شریف‌ترینِ آنها شناخت خداست. - بیان تفاوت بین احوال. - سبب بدی عاقبت. - بیان علامت‌ها و ویژگی‌های دوست‌داران خدا. فصل سوم: جایگاه مقربان فصل سوم «بیان ویژگی‌های نیکوکاران و اهل عمل است که رتبه آنان پایین‌تر از رتبه مقربان است». مطالب مطرح شده در این فصل بدین قرار است: - راه رسیدن به منازل آنان. - ویژگی عشق و شوق. - شرح این سخن که منشأ کارهای شایسته در انسان عشق خدا و شوق به دیدار اوست. - تنها عارف حقیقی در این عالم به عبادت خدا می‌پردازد. - اثر عبادات جلب فواید روحانی و درمان بیماری‌های نفسانی است. - وجه هماهنگی در سلامتی و مرض بین ظاهر و باطن. - بیان غرض از رفتارهای انسان و غایت طاعات و عبادات شرعی. - رفتارهای زشت سبب شقاوت اخروی. - سبب نشناختن تفاوت بین خوبان و بدان، و سفیهان و عاقلان، و نادانان و دانایان. فصل چهارم: مذمت دنیا فصل چهارم «اندرزهایی حکیمانه و نصیحت‌هایی عقلی است در مذمت دنیا و اهل آن». در این فصل بدین مطالب پرداخته شده است: - سفارش‌های پیامبران و اولیاء برای ترک دنیا. - سفارش‌های فیثاغورس. - سفارش‌های حکیمان. خاتمه در خاتمه کتاب، ملاصدرا به این نکته توجه داده است که مطالب مطرح شده در این کتاب برای توبیخ فردی خاص نیست؛ بلکه هدف، توجه دادن به فساد دوران و انحراف بیشتر مردم و شیوع بیماری گمراهی در دل‌ها و ذهن‌هاست. تا حدی که تعطیل کردن امور راجع به دین و قیامت، نهایت مرتبه تقرب به خداوند دانسته می‌شود و وسوسه‌های شیطانی و تسلط خیالات فاسد، الهام حق و اشاراتی از عالم ملکوت به شمار می‌آید. پس از آن ملاصدرا یک جمع‌بندی از مطالب مطرح شده در کتاب ارائه می‌کند.