جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مواهب الرحمن في تفسير القرآن يكى از تفاسير جامع و متقن شيعه در دوره‌هاى اخير است؛ زيرا از زاويه‌اى علمى به ابعاد مختلف ادبى، لغوى، بلاغى، فقهى، كلامى، اجتماعى، فلسفى و عرفانى پرداخته و در هر قسمت به‌تناسب وارد بحث شده است. روش تفسير، اجتهادى و درعين‌حال جمع بين معقول و منقول است. شامل همه آيات قرآن مى‌شود و با نثرى روان و بدون پيچيدگى و تفنن در عبارات مطالب را ارائه كرده است. مؤلف قبل از ورود به تفسير، در مقدمه‌اى كوتاه، انگيزه و شيوه خود را اين چنين بيان مى‌دارد: «اكثر مفسرين، قرآن را به رنگ و بوى علمى كه با آن مأنوسند، تفسير كرده‌اند؛ فلاسفه، متكلمين، فقها، عرفا، صوفيه، اهل لغت، اهل حديث و ديگران. تلاشم اين است كه تفسير به رأى نكنم و تفسير قرآن را به قرآن ارائه دهم و با آنچه از ائمه(ع) در تبيين آيات آمده، درآميزم و آنچه را مورد پذيرش و اتفاق جميع اهل شريعت است، به آن اضافه نمايم و در نهايت، آنچه را كه مى‌توان با قرائن معتبر از آيات استظهار كرد، كنار آن ذكر نمايم. روش من اين بوده كه مضمون آيه را بيان كنم، سپس مفردات و بعد از آن مباحث مربوط به آيه را مطرح كنم و در مبحث دلالى، معناى عامى را كه آيه با دلالت‌هاى ظاهرى يا دقائق علمى به آن، اشاره دارد، بيان كرده‌ام. متعرض بيان نظم آيات و ارتباط آنها نشدم؛ زيرا معتقدم، جامع قريب آنها هدايت و تكامل انسانى است؛ با اين وصف، وجهى براى ذكر نظم آيات نمى‌بينم. شأن نزول آيات را غالبا ذكر نكردم؛ چون معتقدم، آيات قرآن، كلياتى است كه بر مصاديق خود، در همه زمان‌ها تطبيق مى‌كند؛ پس وجهى براى تخصيص آن به زمان نزول يا به فرد خاصى، نيست. رواياتى از ائمه(ع) نيز كه در صدد بيان مصاديق هستند، از باب تخصيص معناى آيه به آن مصداق، نخواهد بود، بلكه مصداق تطبيق كلى بر افراد خود مى‌باشد. از عبارت‌هاى مغلق و الفاظ سخت و تفصيل زائد احتراز جستم». ايشان ابتداى بحث هر سوره، به ذكر مكى يا مدنى بودن آن، تعداد آيات و احيانا وجه تسميه آن مى‌پردازد. پس از آن وارد بحث آيات مى‌شود، ابتدا اشاره‌اى به مضمون كلى آيات، نموده، سپس به تفسير فقره به فقره آن مى‌پردازد. بعد از آن به مفردات پرداخته، معانى لغوى، مفاهيم و تفسير آنها را بيان مى‌كند. ايشان تحت عنوان «بحوث المقام»، به بحث‌هاى متفاوتى مى‌پردازد؛ از آن جمله: بحث ادبى، بحث دلالى، فقهى، روايى، فلسفى، كلامى، عرفانى، علمى، اخلاقى و اجتماعى. در بحث ادبى، به تجزيه و تركيب و قرائت مى‌پردازد و وجوه مختلف آن را بيان مى‌نمايد و گاه نيز بحثى تخصصى ادبى ارائه مى‌نمايد؛ مانند جلد 1، صفحه 336، ذيل آيه 96 سوره بقره، بحثى راجع به «لو». مراد ايشان از «بحث دلالى» مطالبى است كه به كمك ظاهر آيات، قرائن علمى و مانند آن فهميده مى‌شود. در «بحث فقهى»، متعرض مسائل فقهى آيات مى‌شود و تا حدودى به استدلال بر آن طبق مذهب اماميه، مى‌پردازد؛ اما تفصيل آن را به كتب فقهى بدون ذكر نام يا كتاب «مهذب الأحكام» خود ارجاع مى‌دهد (مانند ج1، ص307، ذيل آيه 79 سوره بقره). در «بحث روايى»، ايشان، روايات قابل اعتماد را از كتب روائى و تفسيرى، در تفسير آيات ذكر مى‌كند و معمولا همراه با اظهار نظر درباره مضمون، دلالت، سند يا رجال آن، مى‌باشد. گاهى نيز به بحث‌هاى علمى در موضوع مناسب با آيه مى‌پردازد؛ مثلاًذيل آيات 102 و 103 بقره، بحثى علمى درباره سحر، حقيقت، انواع، موضوع، تأثير و فرق آن با عمل انبيا مطرح مى‌نمايد يا بحث علمى درباره كيفيت نزول و تنزيل قرآن[۱] به تناسب آيات نيز گاهى، بحث‌هاى فلسفى، ارائه مى‌دهد؛ به‌عنوان نمونه ذيل آيات 5-7 سوره حمد، بحثى راجع به «نفى سنخيت بين علت و معلول در فاعل مختار» مطرح مى‌كند يا در ذيل آيات 51-54 سوره بقره، بحثى درباره اينكه «افاضات الهى محدود به حدود استعداد و كيفيت قابل مى‌باشد و اينكه غرض اصلى از ميقات همين افاضات است» و يا بحث اراده را در ص85، ج8، ذيل آيات 26-28 سوره نساء مطرح مى‌نمايد. بيان لطائف و نكات عرفانى و استظهارهاى باطنى، نيز به‌تناسب آيات، لابه‌لاى تفسير ايشان، چشم‌نواز است؛ مانند ص184 و 179، ج1، ذيل بحث «هبوط» و آيات 38 و 35 سوره بقره يا بحث تهذيب نفس، ج8، ص144، ذيل آيه 31 سوره نساء يا بحثى در اراده و مراد، ص102، ج8، ذيل آيه 26-28 سوره نساء. بحث‌هاى تاريخى، مانند تاريخ دخول بنى اسرائيل به مصر و زندگى و خروج آنها و كيفيت قصه بقره، هر از گاهى ذيل آيات، ديده مى‌شود. تاريخ عقايد ملل و نحل نيز به مقدار كم، تكميل‌كننده مباحث ايشان است، مانند بحث تاريخ عقايد «صابئين»، ذيل آيه 62 سوره بقره، ص271، ج1. مطالب اخلاقى نيز از مواردى است كه مصنف، مطرح مى‌نمايد، مانند بحث گناهان كبيره و صغيره، ص135، ج8، ذيل آيه 31 سوره نساء يا بحث نفاق، ص352، ج8، ذيل آيات 60-63 سوره نساء. بحث‌هاى اجتماعى نيز مورد غفلت مصنف واقع نشده و به‌تناسب مطرح كرده است، مانند ج3، ص107، بحثى در حقيقت ملكيت، ذيل آيه 188 سوره بقره يا جايگاه زن، ج3، ص380، ذيل آيات 222 و 223 سوره بقره. در اين ميان، مباحث كلامى مصنف، توجه خواننده را به خود جلب مى‌كند، مانند ج1، ص361، ذيل آيات 102 و 103 راجع به فرق معجزه و سحر، بحث جبر و تفويض ذيل آيات 23 و 24 و 27 سوره بقره، ج1، ص132 تا ص140 يا بحث امامت، ج8، ص340، ذيل آيه 59 سوره نساء. علاوه بر عناوين بالا، عنوان «بحث قرآنى» در مواردى اندك، نيز مطالبى را در بر دارد، مانند ج8، ص283، ذيل آيه 48 سوره نساء يا ج4، ص456 ذيل آيات 275-281 سوره بقره، درباره ربا. مؤلف گرچه در مقدمه كوتاه خود، بحثى درباره علوم قرآنى ننمود، اما به شكل موضوعى برخى مطالب اين علم را مطرح نموده است، مانند بحث مفصلى در نسخ (ج1، ص377، ذيل آيات 106-108 سوره بقره) يا بحث اعجاز قرآن (ج1، ص115، ذيل آيات 23-24 سوره بقره) و بحث نزول قرآن (ج3، ص39، ذيل آيه 185 سوره بقره). در جلد ششم به تفسیر آیات 61 تا 158 سوره آل عمران پرداخته شده است.

این پایان نامه، مبانی اسوه از منظر قرآن و نقش تربیتی آن را مورد بررسی قرار داده است. منظور از اسوه، حالتی است که انسان هنگام پیروی از غیر خود پیدا می کند و ممکن است این اسوه، نیک یا بد باشد؛ از این رو قرآن کریم وقتی اسوه ای را معرفی می کند، همراه آن قید حسنه می آورد؛ یعنی صفات و حالاتی که در پیامبر| وجود دارد برای ما قابل تأسی و پیروی است. «الگو» هم برای نمونه های انسانی کاربرد دارد و هم برای نمونه های غیر انسانی؛ اما «اسوه» فقط در مورد نمونه های انسانی به کار می رود. روش الگویی، یکی از مهم ترین روش های تربیت است. از آن جا که انسان نمی تواند بدون تربیت صحیح به سعادت واقعی برسد، روش تربیت الگویی انسان را به این باور می رساند که راه کمال و پیشرفت، برای او نیز وجود دارد. روش الگویی به دلیل بعضی مزیت ها مانند: انتقال سریع مطالب، بالا بردن اعتماد به نفس و... تأثیر بیشتری روی الگوپذیر دارد. قرآن کریم به صورت صریح، پیامبر گرامی اسلام، حضرت ابراهیم(علیه السلام) و یارانش را اسوه حسنه معرفی کرده و به پیامبر نیز دستور داده است که به هدایت پیامبران پیشین اقتدا کند. باید به این نکته توجه داشت که همة اسوه های قرآنی خاص مردان نیست و به یک جنس خاص نیز اختصاص ندارد؛ مانند حضرت مریم و حضرت آسیه÷. از روش های جالب قرآن در تربیت الگویی این است که فقط به اسوه حسنه نپرداخته، بلکه اسوه سیئه را نیز متذکر شده است؛ مانند: ابلیس، قابیل، کنعان، نمرود، ابولهب، زن حضرت نوح، زن حضرت لوط و زن ابولهب. در اسوه پردازی یا اسوه گیری باید از آسیب هایی که دامنگیر این روش می شوند جلوگیری کرد؛ از جمله: لغزش الگو، ناهماهنگی الگوها، فرا انسانی جلوه دادن اسوه های دینی، تقدس زدایی از الگوهای دینی و... تا بتوان الگوها را به صورت صحیح تبیین کرد و متربیان را از حیرت و سردرگمی نجات داد.

در این پایان نامه چگونگی نیل آدمی به قرب الهی در آیات قرآن بررسی شده و مباحث ذیل مطرح گردیده است: بررسی تقوا از نظر لغوی اصطلاحی، هدف آفرینش، انسان و تقوی، تقوا و اهمیت آن، راههای نیل به تقوا، اوصاف پارسایان، سیمای متقین در جهان آخرت اثرات فردی و اجتماعی تقوا، آثار سوءبی تقوایی.

تحقیق حاضر دارای سه فصل به این شرح است: فصل اول، مؤمنین در قرآن و نهج البلاغه: ایمان( معنای ایمان، تعریف ایمان از دیدگاه نهج البلاغه، ایمان مذهبی، آثار و فواید ایمان مذهبی، درجات ایمان، رابطه اسلام و ایمان، عقیده معتزله درباره ایمان، عقیده مرجئه درباره ایمان)، مؤمنین( تعریف مؤمن، کسانی که خطاب شده ایمان آورند، کسانی که ایمان آوردند، وظایف اهل ایمان( یاد خدا، عمل به سخن خود، پرهیز از غیبت و بدگویی و گمان بد و...)، اوصاف مؤمنین در قران کریم، اوصاف مؤمنین در نهج البلاغه، وعده های خداوند به مؤمنین( وعده بهشت، مژده رحمت الهی، وعده رزق و روزی خوب و آمرزش، یاری و دفاع)، ارزش و مقام والای مؤمن، احوال مؤمنین در ادوار مختلف، تفاوت زن و مرد در ایمان؛ فصل دوم، متقین در قرآن و نهج البلاغه: تقوی( معنای تقوی، توصیف تقوی، مبانی تقوی، مراتب تقوی، آثار تقوی، تقوی از دیدگاه عارفان، ارزش تقوی)، اوصاف متّقین در قرآن کریم، اوصاف متّقین در نهج البلاغه، وعده های خداوند به اهل تقوی، ویژگی جایگاه متّقین در آخرت؛ در فصل سوم، از مباحث پایان نامه نتیجه گیری شده است.