جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقالۀ حاضر در صدد تبیین نظریۀ شهاب الدین سهروردی (شیخ اشراق) دربارة نفس ناطقۀ انسانی و بررسی و نقد این نظریه از منظر دیگر متفکران، به ویژه صدرالمتألهین و برخی از محققان معاصر است. سهروردی ابتدا به تعریف نفس با دو رویکرد مشائی و اشراقی و سپس اثبات وجود نفس و تجرد آن می پردازد. او هویت نفس را نور محضِ ،« اشراق » نهایتاً با بهره گیری از کارکردهای وجودشناختی و معرفت شناختیِ عامل مجرد معرفی می کند و در اینجا تغییر و گذاری جدی از رویکرد مشائی به رویکرد اشراقی را به نمایش می گذارد. دیدگاه های سهروردی در باب نفس و مسائل پیرامون آن، از جمله نوآوری های مهم فلسفیِ وی هستند؛ لیکن برخی از متفکران، به ویژه صدرالمتألهین و برخی از محققان معاصر نقدهایی را بر نظریۀ اشراقیِ نفس و مجموعۀ مباحث سهروردی در این عرصه وارد ساخته و دیدگاه های وی را به چالش کشیده اند. بر مبنای این نقدها، به نظر نگارنده، می توان ضمن اذعان به کوشش سهروردی در ارائۀ دستگاه مفهومی جدید، انسجام درونی آرای وی و اهتمام وی به تعیین نقش معنویت در ارتقای نفس، برخی از آرای او در باب نفس را ناکافی ارزیابی کرد.

عقل و وحی، بر پایه نگرش توحیدی، دو امر سازگار تلقی شده اند؛ زیرا هر دو از منبع واحد نشأت یافته اند که جامع تمام صفات کمال است. فلاسفه مسلمان با این باور عمیق در انطباق دست آوردهای عقلی با محتوای ناب شریعت حقیقی کوشش پایدار داشته اند. تجرد نفس از جمله مباحثی است که صدرالمتألهین در ایجاد سازگاری آن با دین به خصوص شریعت اسلام تلاش شایسته و موثری انجام داده است. ایشان دلایل پیشینیان را یقین آور می خواند؛ چراکه هم با مبنای فلسفی وی نظیر «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس» انطباق دارد و هم با آموزه های دینی سازگار است. تجرد و استقلال نفس با مهم ترین مسائل جهان بینی در ارتباط است. مباحث خداشناسی، نبوت، و به ویژه معاد ارتباط مستقیم با خودشناسی دارد. باور به جهان آخرت فقط با اثبات تجرد نفس و استقلال آن از بدن توجیه عقلانی خواهد داشت. البته در وجود استقلالی نفس قبل از بدن اختلافاتی وجود دارد که در این نوشتار مورد کنکاش قرار گرفته است.