جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کاروان شعر عاشورا، اثر محمدعلی مجاهدی (پروانه)، مجموعه‌ای است که در آن، اشعاری از شاعران گذشته و حال، در قالب غزل، قصیده، دوبیتی، شعر سپید و شعر نیمایی، در مدح و منقبت اهل‌بیت(ع)، به‌ویژه امام حسین(ع) و قیام عاشورا، گرد آمده است. متأسفانه تاکنون تذکره مستقلى درباره شاعران آیینى و نیز شعرایى که داراى آثار منظوم عاشورایى‏اند، نگاشته نشده و به‌رغم اهمیت موضوعى، مورد عنایت تذکره‌‏نویسان فارسى‌زبان قرار نگرفته است. انگیزه اصلى از تألیف اثر حاضر، پر کردن این خلأ ملموس و برآوردن نیاز محسوسى است که مشتاقان فارسى‌زبان فرهنگ عاشورا به مطالعه و مرور این‏گونه آثار دارند. کتاب با دو مقدمه از پژوهشکده تحقیقات اسلامی و نویسنده آغاز و مطالب در شش فصل، تنظیم شده است. اثر حاضر حاصل مطالعات سى‏واند ساله نویسنده پیرامون موضوعات شعر آیینى در زبان فارسى است. فیش‏هاى موضوعى بسیارى که به‌تدریج در این زمینه‏‌ها آماده شده بود، راهگشاى نگارنده در پدید آوردن و به سامان رساندن این اثر بوده است. در مقدمه نخست، به موضوع و اهمیت کتاب اشاره شده و در مقدمه نویسنده خلاصه‌ای از محتوای فصول کتاب، ارائه شده است. نویسنده، معتقد است با پدید آوردن آثارى از این قبیل، مى‏‌توان در مسیر احیاى شعر عاشورا و روند تکاملى آن گام برداشت و با معرفى و گرامیداشت پدیدآورندگان آثار منظوم عاشورایى، انگیزه‏‌هاى لازم را در شعراى جوان براى پیمودن این مسیر هموار و درعین‌حال دشوار، به وجود آورد. فصل اول با عنوان «سیماى امام حسین(ع) در شعر فارسى»، به شاعرانى اختصاص دارد که اثر منظوم مستقلى درباره سالار شهیدان و شهداى کربلا و حادثه کربلا ندارند، ولى با رویکردى کوتاه و گذرا در برخى از آثار منظوم خود از این مهم غافل نمانده‏‌اند. در این بخش، نمونه‏‌هایى از آثار 35 تن از شاعران فارسى‌زبان، از سده پنجم تا سده سیزدهم، ارائه شده است. از جمله شعرایی که در این فصل معرفی شده‌‎اند عبارتند از: ابوزید محمد غضائری رازی (متوفی اوایل سده پنجم هجری)؛ قطران تبریزی (متوفای 466ق)؛ حکیم ناصرخسرو قبادیانی (394-481ق)؛ ادیب صابر ترمذی (متوفای 538ق)؛ سیدحسن غزنوی (متوفای 556ق)؛ انوری ابیوردی (متوفای 585ق)؛ خاقانی شروانی (520-595ق)؛ عطار نیشابوری (540-618ق)؛ شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی (متوفای 691ق)؛ جلال‌الدین محمد مولوی بلخی (604-672ق)؛ خواجوی کرمانی (679-753ق)؛ قاسم انوار تبریزی (757-837ق)؛ عصمت بخارائی (817-898ق)؛ ابوالحسن فراهانی (سده یازدهم هجری) و.. نویسنده در فصل دوم، بیش از هشتاد منظومه نادر عاشورایى را معرفى کرده است که اغلب آنها به زیور طبع آراسته نشده و از نسخه‏‌هاى خطى آنها در کتابخانه‏‌هاى داخل و خارج از ایران نگاهدارى مى‌‏شود و معدودى از آنها که به چاپ رسیده، همانند نسخه‏‌هاى خطى کمیاب و نادرند. این بخش از تذکره، بیشتر جنبه کتاب‏شناسى دارد و نویسنده با معرفى این منظومه‏‌ها و سرایندگان غالباً گمنام آنها، مشعل فروزانى را فرا راه اهل تحقیق در قلمرو شعر فارسى برافروخته؛ به این امید که هریک از آنان در حد توان و فرصتى که دارند در احیای نشر این گنجینه‏‌هاى ارزشمند بکوشند و غبار غربت را از چهره این آثار منظوم عاشورایى و سرایندگان گمنام و بااخلاص‏شان بزدایند و بر غناى گنجینه گران‏سنگ شعر آیینى در زبان فارسى بیفزایند. برخی از نویسندگان این منظومه‌ها عبارتند از: ابوالمفاخر رازی (سده پنجم و ششم)؛ طغان شاه قمی شاهرودی (نیمه سده نهم)؛ ابن همام شیرازی (سده دهم)؛ ندای یزدی نیشابوری (سده دهم هجری)؛ لامعی برسوی (939ق)؛ حیرتی (961ق)؛ عطاءالله هروی (سده نهم و دهم)؛ نگاهی آرانی کاشانی (سده دهم هجری)؛ ابوتراب اصفهانی (متوفای 1143ق)؛ ندیم مشهدی (سده دوازدهم هجری)؛ صابر تونسوی (سده 12ق)؛ محسن تتوی (1162ق)؛ سحاب اصفهانی (نیمه اول سده سیزدهم هجری)؛ عابد اصفهانی (نیمه اول سده سیزدهم هجری)؛ خطایی یزدی عقدایی (سده سیزدهم هجری)؛ سلطانی کلهر کرمانشاهی (متولد 1247ق)؛ بیدل رودباری قزوینی (سده سیزدهم هجری)؛ ساغر اصفهانی (سده سیزدهم هجری)؛ اسیر لکهنوی (سده سیزدهم هجری) و.. در فصل سوم به نقل اشعارى پرداخته شده که نام سرایندگان آنها مشخص نیست. نویسنده، معتقد است این آثار منظوم عاشورایى که بیشتر از مقتل‏هاى فارسى نقل شده‌اند، به‌خاطر نامعلوم بودن سرایندگان‏شان نمى‏‌توان در مقطع زمانى خاصى قرار داد، ولى شیوه کلامى آنها را مى‏‌توان به تفاوت مورد، با سبک بیانى رایج در سده‏‌هاى پنجم تا دهم مقایسه کرد. در فصل چهارم با عنوان: «چهره‏‌هاى آشناى شعر عاشورا»، به معرفى شاعرانى پرداخته شده که از سده چهارم تا نیمه اول سده سیزدهم در جاى‌جاى ایران و سایر کشورهاى اسلامى می‌زیسته‏‌اند و داراى آثار منظوم عاشورایى مستقلى می‌باشند. نویسنده براى بررسى بیشتر در مورد این گروه از شاعران و آثار عاشورایى آنان، چهار محور موضوعى را براى هریک از آنان در نظر گرفته است: زندگی‌نامه؛ سبک شعرى؛ دامنه تأثیر آثار عاشورایى و برگزیده آثار عاشورایى. برخى از این شاعران داراى یک یا دو اثر منظوم عاشورایى‏اند که به‌ناگزیر به نقل آنها پرداخته شده، ولى در مورد سایر شعرا، برگزیده و منتخبى از آثارشان ارائه شده و اگر داراى ترکیب‏بند عاشورایى بوده‏‌اند، نویسنده سعى کرده است در حد گنجایى مقال، تماما و یا بندهایى از آنها را برگزیند. این بخش حاوى شرح احوال و برگزیده آثار 27 تن از شاعران فارسى‌زبان مى‏‌باشد. برخی از شعرایی که در این فصل معرفی شده‌اند عبارتند از: کسائی مروزی (341-391ق)؛ ابوالمفاخر رازی (سده پنجم و ششم)؛ سنایی غزنوی (545ق)؛ اوحدی مراغه‌ای (670-738ق)؛ ابن یمین فریومدی (769ق)؛ سلمان ساوجی (778ق)؛ ابن حسام خوسفی (783-975ق)؛ ابوالمؤید خوارزمی؛ بابافغانی (925ق)؛ اهلی شیرازی (858-924ق)؛ وحشی بافقی (991ق)؛ محتشم کاشانی (996ق)؛ عاشق اصفهانی (1107-1181ق)؛ آذر بیگدلی (1123-1195ق) و.. در فصل پنجم این تذکره، رویه‏‌اى که در فصل چهارم اعمال شده، ادامه پیدا کرده است و به شرح احوال و آثار عاشورایى 51 تن از شاعران فارسى‌زبانى اختصاص یافته که در مقطع زمانى نیمه دوم سده 13 تا پایان سده 14 زندگى می‌‏کرده‌‏اند. از جمله این افراد عبارتند از: وصال شیرازی (1197-1262ق)؛ فنای زنوزی (1263ق)؛ قاآنی شیرازی (1223-1270ق)؛ نصرت اردبیلی (1272ق)؛ یغمای جندقی (1196-1276ق)؛ فدایی مازندرانی (1200-1280ق)؛ مجرم افشار (حدود 1280ق)؛ داوری شیرازی (1238-1383ق)؛ سروش اصفهانی (1228-1285ق)؛ سید یعقوب ماهیدشتی (1292ق)؛ گلشن شیرازی (سده سیزدهم)؛ جلوه اصفهانی (1338-1314ق)؛ قدرت قمی (1271-1316ق) و.. در فصل ششم به شرح احوال و نقل آثار عاشورایى شاعران معاصر پرداخته شده است. نویسنده در این فصل، تنها به معرفى 103 تن از چهره‏‌هاى عاشورایى‌سراى معاصر بسنده کرده و آن را در معرض نظر و داورى مشتاقان فرهنگ ماندگار عاشورا قرار داده است. از جمله این افراد عبارتند از: غلامرضا آذر حقیقی (آذر)، محمد آزادگان (واصل)، محمدرضا آقاسی، خسرو آقایاری، سید رضا آل یاسین (همایون)، حسین آهی، خسرو احتشامی هونه‌گانی، علی اخوان ارمکی، حسین اخوان کاشانی (تائب)، حسین اسرافیلی، امیر اکبرزاده، محمود اکرامی (خزان)، قیصر امین‌پور، علی انسانی، علی باباجانی، عباسعلی براتی‌پور، سید محمداسماعیل بلخی و..

«حماسه و عرفان» نام یکی دیگر از آثار ارزشمند آیت الله جوادی آملی است. همان طور که از نام این کتاب بر می آید، موضوع آن دربارة عرفان، حماسه و ارتباط بین این دو مقوله است. اصل مطالب کتاب، برگرفته از سخنرانی های آیت الله جوادی آملی است که در محرم سال 1411ق (1368ش) انجام شده و پس از انجام تغییرات لازم و حذف و اضافات، بازبینی و تأیید نهایی ایشان به چاپ رسیده است. این عالم بزرگوار در مقدمة کتاب نگاشته اند: «نقش حماسه و تأثیر ستم ستیزی در تعالی روح بشر، زمینة اشتیاق عارفان ناب را به شهادت فراهم کرده و مجاهد کوی حق را با عرفان اصیل آشنا می سازد و این، همان هماهنگی حماسه و عرفان است». و در جای دیگر مقدمه چنین آورده اند: جهاد حقیقی بدون عرفان ناب نخواهد بود؛ چنانکه عرفان خالص بدون ایثار مال و جاه و نثار جان حاصل نخواهد شد. در وصف مجاهدان راستین، نشانه های عرفان مشهور است و در رسم عارفان واقعی، علامت های مجاهدت مشهود. مطالب این کتاب که با محوریت عاشورا و نهضت حسینی(ع) است، طی یک مقدمه و سه بخش ارائه شده است که به مرور اجمالی آن می پردازیم: بخش اول: هماهنگی آیین اسلام با فطرت این بخش حاوی دو فصل با عناوین زیر است: 1. نکاتی پیرامون آیة میثاق؛ 2. زوایای توحید؛ بخش دوم: فضیلت حماسه و عرفان؛ در این بخش، ضمن بیان معنای حماسه و عرفان، به خصال و ویژگی های عارفان پرداخته می شود. بخش سوم: عارفان حماسه ساز و حماسه سازان عارف این بخش که بخش پایانی کتاب است طی پنج فصل، به مباحث کلیدی زیر می پردازد: 1. امیر عارفان و سرآمد حماسه سازان؛ 2. سید مظلومان و پیشاهنگ شهیدان؛ 3. مظاهر عرفان در حادثة عاشورا؛ 4. جلوه های حماسی عاشورا؛ 5. سید ساجدان و زینت عابدان؛ اینک نظر شما را به مطلبی از این کتاب جلب می کنیم: در فصل چهارم از بخش سوم آمده است: رمز جاودانگی حماسه حسینی(ع) «سرّ جاودانگی حادثة کربلا، که اصل آن در مدت کمتر از یک روز و در بخش بسیار کوچکی از سرزمین پهناور اسلامی واقع شد، نیز همین هاست. در طی این سیزده قرنی که از این حادثة کبری و داهیة عظمی می گذرد، هر اَبَرقدرتی که آمد با هدف کربلا جنگید. هیچ قدرت جابری نیامد مگر اینکه گاهی با نام حسین(ع)، گاهی با قبر او، گاهی با زایر او، گاهی با وقف برای او و خلاصه همگی با مرام و آیین او جنگیدند و برای اضمحلال و نابودی هدف نهضت کربلا و شهدای گرانقدر آن، قیام و اقدام کردند؛ ولی هیچ کدامشان به مقصد شوم خود نرسیدند و نه تنها نتواستند این مشعل فروزان هدایتگر نسل بشری را خاموش کنند بلکه خودشان نابود شدند. از آن طرف در طول تاریخ افراد فراوانی جنگیدند، کشتند و کشته شدند ولی نام آنها در لابلای تاریخ دفن شد. یک مورخ بحّاث باید در صفحات تاریخ با جدیّت و پشتکار کنجکاوی کند تا بتواند از لابلای کتب تاریخی قصه ای تاریخی را استنباط کند. اما حماسة کربلا همواره سرآمد تاریخ است و بر تارک آن می درخشد. این بدان جهت است که آفرینندگان این حماسة پرشکوه افراد عادی نبودند بلکه کسانی بودند که عرفان ناب را با حماسه و نبرد دلیرانة خود آمیخته بودند. در کربلا مردانی بودند که با وضوی نماز عشا، نماز صبح می خواندند. بدین صورت که نماز مغرب و نافلة آن را که می خواندند مقداری استراحت می کردند: «کانوا قلیلاً من اللَّیل مایَهْجَعون»1 و بعد بر می خاستند و نماز عشا و نافلة آن را می خواندند و سپس به اذکار و ادعیه و مناجات مشغول بودند تا هنگام فضیلت نماز شب فرا می رسید و بعد از اقامة نماز شب، نافله و نماز صبح را به جا می آوردند و این سیرة حسنة آنان بود. اینها بودند که کربلا را حفظ کردند و نگذاشتند از صفحة تاریخ محو شود».2 در مجموع، این کتاب مطالب مفید و آموزنده ای از قیام حضرت سید الشهداء7 و نیز جایگاه حماسه و عرفان در دین اسلام ارائه می کند که برای خوانندگان قابل استفاده و بهره برداری است. پی نوشت: 1. سوره ذاریات: 17. 2. حماسه و عرفان، ص 312.

نظریۀ وحدت وجود را می‌توان محوری‌ترین مفهوم در عرفان اسلامی نامید و به درستی می‌توان گفت که سایر مفاهیم حول این محور اصلی در گردش‌اند و برای اعتلای این مفهوم به کار می‌روند. در این پژوهش، نظریات وحدت وجودی عمان سامانی، در قالبی طبقه‌بندی شده و منظم به تصویر کشیده شده و در هر بخش با نظریات سایر عرفا به‌خصوص آرای شمس‌الدین محمد تبریزی و مولانا جلال‌الدین محمد مولوی مقایسه شده است. همچنین در این مقاله، در یک طبقه‌بندی منظم، آرای عمان سامانی در باب وحدت وجود در چهار بخش مورد بررسی قرار گرفته و به تفصیل در مورد هر باب بحث شده است: نخست یگانگی عاشق و معشوق؛ دوم، یگانگی جان اولیا؛ سوم، یگانگی اولیا و خداوند(مقام فنا) و چهارم، وحدت جان اولیا در طول زمان. علاوه بر طبقه‌بندی و سنجش نظریات وحدت وجودی عمان سامانی، به بررسی آبشخور و سرچشمۀ این نظریات در احادیث و روایات مأثوره از ائمه نیز پرداخته و نمونه‌هایی از این تأثیر ارائه شده است.