جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طرح مسأله‌ی اصالت وجود از سوی صدرالمتألهین باعث ایجاد تغییرات در برخی مسائل فلسفی شده است. از جمله این مسائل بحث معقول اول و ثانی می‌باشد. به نظر می‌رسد تعاریف کلاسیک معقول اول و ثانی تاب تحلیل صحیح مفهوم اسمی وجود را ندارد و لازم است برخی تغییرات در تعاریف معقول اول یا ثانی ایجاد گردد. برای هر یک از معقول اول و معقول ثانی، تعاریف متعددی بیان شده است که هر یک از این تعاریف از منظری خاص این دو مفهوم را معرفی نموده‌اند. اما بطور کلی می‌توان تمامی این تعاریف را به دو دسته‌ی تعاریف هستی شناختی و معرفت شناختی تقسیم نمود. به عبارت دیگر تعاریف مختلفی که از حکما نقل شده است را می‌توان به دو صورت هستی شناختی و معرفت شناختی تبیین نمود. «در صورت تبیین هستی شناسانه‌ی این بحث، آنچه مناط و میزان معقول اول یا ثانی بودن یک مفهوم کلی می‌باشد، حقیقت وصف واقع و خارج است و اگر مفاهیم را معقول اول یا ثانی می‌نامیم، به اعتبار محکی آنهاست نه به لحاظ خود آنها.» یعنی معیار معقول اول یا ثانی بودن یک مفهوم، عبارتست از مابإزای عینی داشتن آن مفهوم یا مابإزای عینی نداشتن آن. به بیان دقیق‌تر، مناط و ملاک معقول اول بودن یک مفهوم اینست که آن مفهوم در خارج دارای فرد باشد و مناط و ملاک معقول ثانی بودن یک مفهوم اینست که در خارج فقط دارای منشأ انتزاع و مصداق باشد نه فرد. اما در صورت تبیین معرفت شناسانه‌ی این بحث، تقدم و تأخر حضور این مفاهیم و ترتب یا عدم ترتب آنها به یکدیگر خواهد بود که ملاک معقول اول یا ثانی بودن مفاهیم کلی بشمار می‌رود؛ «یعنی معقول اول یا ثانی بودن بر طبق تعریف معرفت شناسانه، وصف خود مفاهیم است؛ به بیان دیگر بر پایه‌ی ترتیب بدست آمدن این معقولات و اینکه ذهن کدامیک را در مرحله‌ی اول و کدامیک را در مراحل ثانی و ثالث بدست می‌آورد.» به هر حال آنچه در این نوشتار مورد نظر می‌باشد، وابسته به معیار قرار دادن هیچیک از تعاریف فوق نیست. به این ترتیب که دست کم دو ملاک متفاوت برای معقول اول و ثانی بودن مفاهیم کلی در دست داریم که با تحلیل مفهوم وجود در ادامه‌ی این نوشتار، جایگاه این مفهوم را با توجه به هر یک از این دو معیار، بیان خواهیم نمود. نکته‌ی مهمی که باید بدان توجه داشت اینست که آیا می‌توان این دو تعریف را لازم و ملزوم یکدیگر دانست؟ یعنی آیا می‌توان گفت مفاهیمی که مطابق تعریف اول دارای فرد و مابإزای عینی در خارج می‌باشند لزوماً از لحاظ حصول در ذهن مقدم‌اند بر مفاهیمی که دارای مصداق می‌باشند؟ برخی از محققین معتقدند که حکم تقدم و تأخر مفاهیم از یکدیگر در مقام ذهن و مقام واقع متفاوت است؛ به بیان دیگر چنین نیست که اگر مثلاً مفهومی در مقام واقع مقدم است (یعنی دارای فرد است) در ذهن نیز لزوماً مقدم باشد (یعنی بطور مستقیم از خارج بدست بیاید). به هر ترتیب در ادامه به تعریف دقیق معقول اول و ثانی بر اساس هر دو تعریف آنتولوژیک و اپیستمولوژیک و مؤلفه‌ها و فروع ناشی از هر یک از این تعریفات می‌پردازیم.

دیدگاه ملاصدرا درباره نحوه وجود معقولات ثانی فلسفی به صورت‌های مختلفی بیان و تفسیر شده است. از ظاهر عبارات ملاصدرا چنین برمی‌آید که معقولات ثانی فلسفی در خارج، مغایر با موصوف خود هستند. در تفسیرهایی که فیلسوفان نوصدرایی از دیدگاه ملاصدرا ارائه کرده‌اند، این تغایر به نحو صحیحی بیان نشده است. به اعتقاد نگارنده بیش‌تر اشتباهاتی که در تفسیر کلام ملاصدرا صورت گرفته از آن‌جا شروع شده که سعی شده است از عبارات او، قاعده‌ای کلی برای تمام معقولات ثانی فلسفی استخراج شود، در حالی که شواهد و قرائن متعدد گویای این مطلب هستند که او درصدد بیان چنین قاعده‌ای نبوده است. در این مقاله ابتدا به فضایی که دیدگاه ملاصدرا در آن شکل گرفته اشاره می‌شود و سپس تفسیر شهید مطهری، استاد جوادی آملی، و استاد یزدان‌پناه از دیدگاه ملاصدرا بیان و نقد خواهد شد. در پایان با استفاده از عبارت‌های خود ملاصدرا، دیدگاه وی را درباره چگونگی تغایر معقولات ثانی فلسفی بیان خواهیم کرد.