جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار به لطف خدا و عنایت خاصه معصومین علیهم السلام فراهم آمده است. که ابتدا به زندگینامه و دیدگاه و آثار خواجه عبدالله انصاری پرداخته آنگاه به بررسی عرفان و رابطه آن با اخلاق و سیروسلوک عرفانی از دیدگاه اسلام وسپس به شرح بدایات می پردازد.رساله با تمسک به چهارده معصوم علیهم السلام متشکل از چهارده فصل می باشد. که در فصل اول کلیات تحقیق تبیین شده و در فصل دوم زندگینامه خواجه عبدالله بررسی گردیده و در فصل سوم رابطه عرفان با اخلاق و در فصل چهارم سیروسلوک و آداب و مراحل آن در اسلام مورد ارزیابی قرار گرفت. از فصل پنجم تا چهاردهم نیز بدایات را شرح می دهد. که شامل ده باب است از قبیل، یقظه، توبه، محاسبه، انابه، تفکر، تذکر، اعتصام، فرار، ریاضت و سماع می باشد و در پایان فصول نتیجه گیری می شود. این نوشتار حاصل پژوهشی است که به روش کتابخانه ای با جمع آوری منابع و گرد آوری داده ها و با مطالعه به صورت فیش برداری پس از بررسی های منابع مرتبط با موضوع انجام گردیده است و هدف پژوهشگر رسیدن انسان به معرفه الله و نائل شدن او به مقام قرب الهی و لقاء الهگ می باشد.سالک در عرفان عملی در طی مراحل ومنازل محتاج انسان کامل است که او را مراقبت نماید و از راه و رسم منزل ها آگاهش کند و به معشوق حقیقی (الله) راهنمایی کند. با توجه به انحراف و انحطاطی که انسانها و جوامع بشری را در برگرفته تنها راه نجات و رستگاری صراط مستقیماست که پیروی از قرآن و عترت پیامبر علیهم السلام می‌باشد.

در اوّلین و قدیمی‌ترین و معتبرترین منابع تصوّف، بخشی به تعریف و توضیح و ذکر شواهدی از کرامات اولیاء اختصاص داده شده است. کراماتِ منقول در کتب صوفیّه در ادوار مختلف تاریخی، به علل گوناگون با تحوّلات روایی، لفظی و معنایی همراه بوده است؛ چنان‌که در دوره‌های اوّلیّه عرفان اسلامی دارای تعبیراتی ساده و محتوایی نسبتاً باورپذیر است، ولیکن با گذر زمان و به موازات تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی، این کرامات نیز از سادگی، باورپذیری و حقیقت‌مانندی و حالت تمثیلی دوره‌های نخستین، به اغراق، غلوّ، مُحال‌گویی، استعاره‌پردازی و حتّی افسانه‌پردازی در ادوار سپسین می‌گراید. این گرایش از حدود نیمه دوم قرن پنجم پرنگ‌تر و برجسته‌تر می‌گردد؛ تا این‌که در قرن ششم به اوج خود می‌رسد؛ به‌گونه‌ای که گاه، جای هیچ توجیهی در آن باقی نمی‌ماند. در این نوشتار بر ‌آنیم تا با تأکید بر دو متن کلماتُ‌النّور فی مقامات شیخ أبی‌طیفور (= دفترِ روشنایی بایزید بسطامی) و اسرارالتّوحید فی مقامات شیخ أبی سعید، به منزله میراث بازمانده از سنّت عرفانی قرن چهارم و پنجم و دو اثرِ طبقات‌الصّوفیّه انصاری و مقاماتِ ژنده‌پیل، به مثابه میراث عرفانی قرن ششم و آمیخته به انواع کرامات و «با تکیّه بر وجهِ غالب» ، ضمن ملاحظه تحوّلی که به مرور زمان، در طول چندصدسال، در لفظ و معنی قصّه‌های کرامت رخ داد، چرایی و چگونگی سیر این تحوّل را ضمن تفصیل علل، اسباب و ریشه‌های آن بررسیم. بدون تردید تحولات سیاسی و آشفتگی‌های اجتماعی، حاکمیت چندین‌ساله ترکان سلجوقی و به تبع آن انحطاط شدید علوم عقلی و رکود خِردگرایی در ایرانِ قرن ششم، با نزول محتوایی و لفظی کرامات منقول در مقامات عرفانی ارتباطی تنگاتنگ و پیوندی ناگسستنی دارد.

برای ظهور تأثیرات عملی اعتقاد به توحید ، شدت در عقیده توحیدی و باور قلبی و بلکـه یقین، لازمست. زیرا مـادام که موحد، سیر درونی خود را به سوی حق، آغاز ننموده است و در مرتبه توحید لسانی قرار دارد، انتظار بروز تأثیرات عملی خاصی را از او نمی توان داشت. حضرت امام خمینی – ره – و خواجه عبد الله انصاری – ره – بر همین اسـاس، در آثارشـان، پس از ذکر معانی توحـید، مراتبی را برای توحید و موحد، ذکرنموده و سپس درجات مختلفی از آثار جوارحی ( مانند: اتیان عبادات ، سعی درانفاقو ...) و آثار جوانحی ( مانند: صبر، توکل، رضا و تسلیم و...) را متناسـب با آن مراتـب توحیدی ، قابل انتظار از موحـدین دانسته اند. از این روی طبق آراء این دو عارف عظـیم الشأن، از هر موحدی به تناسب مرتبه ای از توحید که در آن، قـرار دارد؛ اعمالموحدانه جوارحی و جوانحـی ویژه ای را باید انتظـار داشـت که برخـی از آن ها در رابطه موحد با خودش وبرخی دیگر در رابطه موحد با حق و خلـق، پدیدار می گردند و بدین ترتیب،تأثیرات عملی اعتقاد به توحید نیز همانند خود توحید، دارای مراتب و درجات بی نهایتی می باشند.توجه به تأثیرات عملی اعتقاد به توحید، خصوصاً در رابطه میان موحد و جامعه پیرامونش، جایگاه ویژه ای را در آثار امام خمینی– ره – داراست و حـال آن که توجه به تأثیـرات عملی اعتـقاد به توحید (و حتی شهود توحید) در رابطه موحد باخداوند، محور اصلی بیانات خواجه عبدالله انصاری- ره- را تشکیل می دهد. آن چه از فحوای کلام این دو عارف در مجموعه آثارشان، حاصل می گردد، این است که عقیده توحیدی پس از شـدت یافتن، به تدریج، سراسر اعمال و رفتار و افکار موحد و سپس جامعه توحیدی را ، تحت تأثیر، قرار می دهد.

اهمیت و ضرورت تربیت آدمی بر همگان آشکار است. با وجود اختلاف مکاتب وگروه-های مختلف در مبانی و اهداف تربیت، هیچ مکتب وگروهی اهمیت تربیت را انکار نمی‌کند. این پژوهش با عنوان «مبانی و اهداف تربیت با نظر به انسان کامل از دیدگاه خواجه عبدالله انصاری » به تبیین مبانی و اهداف تربیت در ابعاد دینی- اخلاقی، عاطفی و عقلانی می‌پردازد. پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های کیفی بوده و برای انجام آن از روش تحلیلی- توصیفی استفاده گردیده است.با تدبر در سخنان خواجه عبدالله انصاری، مبانی تربیت نظیر ترکیب انسان از جسم و روح، مختار بودن انسان، وجود تفاوت‌های فردی بین انسان‌ها، انسان غایت و هدفِ نظام آفرینش، بستن پیمان دوستی با خداوند، امانت‌دار بودن انسان، انسان موجود برگزیده و احسن، برخوردار بودن از هدایت تشریعی، جانشینی خداوند بر روی زمین، جهان مسخّر انسان، برخورداری از دل، نفس، عقل و عواطف مثبت و منفی، برخورداری از تمایل ذاتی به سوی خیر و نیکی استنباط گردید.با توجه به مبانی ذکر شده، اهداف تربیت نظیر تلاش در جهت حفظ سلامتی جسم و باروری روح، زمینه سازی برای ظهور و بروز اراده و اختیار، تکلیف متناسب با وسع آدمی، برخورداری از قابلیت غایت جهان بودن، احیاء و باروری پیمان دوستی الهی، زمینه سازی برای پاسداشت امانت الهی، رسیدن به جایگاه بالفعل تعظیم فرشتگان، آگاهی از لزوم هدایت تشریعی، متخلق شدن به اسماء و صفات الهی، تزکیه و تهذیب نفس، شکرگزاری، بالفعل کردن میل احسان و نیکی و انفاق به دیگران، توانایی استفاده صحیح از عواطف مثبت و منفی و پرورش بعد عقلانی استنباط شد. بر اساس این پژوهش پیشنهاد می‌گردد که در کتب درسی بخصوص کتب دینی از مبانی و اهداف تربیت از دیدگاه خواجه عبدالله انصاری استفاده گردد.

صوفیه در نیمه قرنپنجمتمامی قرن ششم و اوایل قرن هفتم مهمترین فعالیت خود را در ایران سپری کردند. و از مهمترین دوره های تاریخ تصوف است . پس از تعریف تصوفو عرفان به اختصار عنوان شده پس به بررسی و سیر تحولات هرقرن و مشایخ بزرگ صوفیه و نقش و عقاید آن ها پرداخته می شود.و از خصوصیات بارز قرن پنجم افکار صوفیه در شعر فارسی با ابوسعید ابوالخیر که در خراسانپایگاه عرفان اسلامی رواج یافت.و به وسیله چند کتاب معتبر که تألیف شد از جمله رساله ی قشیریه، کشف المحجوب هجویری مبانی کلیات تصوف و نحوه فکر بزرگان روشن شد. در این سده متکلم فقیه امام محمد غزالی به تصرف روی آورد. و دائره المعارف ارزشمندی به عنوان احیاء العلوم تألیف نمود و وجهه ای پذیرفتنی به تصوف بخشید و در نتیجه اتحادبین طریقت و شریعت برقرارکرد. و در برابر اعتراضاتاهل شریعت دفاع کرد. ودر قرن ششم برخی اصطلاحات علمی و فلسفی به تصوف راه پیدا می کنند و عده ای از صوفیه تصوف را مذهب عشق و محبت قرار دادند و نثر صوفیه مانند شعر آکنده از مضامین عاشقانه و شور و جذبه است عبهر العاشقین روز بهان بقلی و تمیهدات عین القضات و سوانح احمد غزالی از این دسته اند و شعر ایران به وسیله عطار از دنیای محدود ادبیات اهل دربار مدرسه بیرون آمد و در فراخنای زندگی عامه عقا ید و احساسات مردم قدم نهاد. تأسیس طریقه های صوفیه از جمله ابوحفص شهاب الدین سهروردی و نجم الدین کبری و پیروزی تصوف برای رسمیت شناختن در جامعه اسلامی و رشد خانقاه ها را به دنبال داشت. و قرن هفتم نیز با ظهور ابن عربی و پیدایش تصوف نظری،باورها و اندیشه صوفیه تنظیم و صورت بندی شده و تصوف رنگ علوم و مباحث فلسفی به خود گرفت «علم عرفان» به عنوان یکی از شاخه ای علوم رسمی به رسمیت شناخته شد و آثار ماندگاری چون عوارف المعارف،مرصاد العباد و فصوص الحکم به نگارش درآمدند و مثنوی مولوی شعر صوفیانه را به اوج خود رسانید.

شهریار که در خانواده‌ای مذهبی و دین‌مدار رشد و پرورش یافته بود، از اعتقادات مذهبی محکمی برخوردار بود که همین پاکی ذاتی و همین اعتقادات محکم، باعث به وجود آمدن گرایش-های عرفانی در ایشان شد. البتّه شکست و ناکامی او در عشق نیز مزید بر علّت شد و خدا را هر چه بیشتر قرین دل شکسته‌اش کرد و از شهریار انسانی سالک و راهرو در مسیر عرفان و معنویات ساخت.مضامین عرفانی در اکثر اشعار شهریار - حتی اشعاری که ظاهراً رنگ و بوی عشق زمینی دارند- خودنمایی می‌کنند و نشان از باورها و اندیشه‌های عرفانی این شاعر عارف دارند.در این تحقیق، سعی شده است تا بخشی از این باورها و اندیشه ها از لابه لای اشعار ایشان استخراج شده، مورد بررسی و مطالعه قرار گیرند. روشی که در این رساله به کار رفته است بیشتر، تکیه بر مقامات اهل سلوک از دیدگاه خواجه عبدالله انصاری بوده و تا جای ممکن، اشعار شهریار مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته و ابیاتی متناسب با برخی از این مقامات پیدا شده و مورد استفاده قرار گرفته‌اند. قسمتی از کار نیز اختصاص به بررسی برخی از رموز و اصطلاحات عرفانی در اشعار ایشان دارد.