جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهدر این تحقیق ابتدا بحث‌های مقدماتی از قبیل تبیین موضوع، ضرورت و اهداف، پیشین? بحث، سوالات و فرضیه‌ها مطرح شد و بعد از آن در ورود به فصل اول به کلیات بحث پرداخته شده است سپس، بحث مفهوم-شناسی اخلاق و مصرف بیان شد و بعد از آن نیز، بحث رابط? مصرف با اخلاق در دو حوز? اخلاق پسندیده و اخلاق ناپسند بررسی شد. در فصل دوم به عوامل تأثیرگذار در شکل‌گیری اخلاق مصرف اسلامی اشاره شد و برای هر عاملی، نمونه-هایی یا از قرآن و یا از روایات آورده شد. عمد? بحث در فصل سوم، پیرامون انواع اخلاق مصرف می‌باشد که در سه نوع افراطی، تفریطی و اعتدالی مورد تحلیل و بررسی قرآنی و روایی قرار گرفت. فصل چهارم که مهم‌ترین فصل این تحقیق است و به نوعی، نتیج? تحقیق هم محسوب می‌شود، به مدل‌های اسلامی اخلاق مصرف و اقسام این مدل‌ها پرداخته است. این نکته هم شایان ذکر است که در پایان هر فصلی، نتیجه‌گیری کلی از آن فصل نیز، به عمل آمده است. کلید واژه‌ها: مصرف، مصرف‌گرایی، اخلاق مصرف،رفتار مصرفی، مقول? مصرف، الگوی مصرف، نعمت‌ها.

اقتصاد کاربردی و به روز، سطح کیفیت زندگی مردم را افزایش داده و رضایتمندی را به دنبال دارد. باتوجه به اینکه بخش قابل توجهی از آیات قرآن کریم به مباحث اقتصادی مشعر است؛ بازنگری و تحول هدفمند در ساختارهای نظری و عملی این نهاد در مکتب وحی منجر به بالندگی بیش از پیش آن می‌شود؛ زیرا اصلاح و فساد هر یک، از شئون زندگی در سایر مسائل موثر است؛ و ممکن نیست در اجتماعی که سیاست و فرهنگ و قضاوت و اخلاق و اقتصاد، فاسد باشد دین از فساد مبرا باشد و بالعکس.بدین منظور پژوهش حاضر با بهره گیری از شیوه تحلیل محتوای متن و روش کتابخانه ای و اسنادی در جمع آوری داده‌ها، به استخراج و استنباط مبانی اقتصادی قرآن کریم همت گمارده و پس از آن، دلالت‌ها و ثمرات مبانی ویژه اقتصاد را در اصول حاکم بر تولید ومصرف پی جویی نموده است؛ ره آورد پژوهش این که: اولاٌ:در اسلام انجام وظایف دینی و عبادات- به طور مستقیم(مانند خمس و زکات)یا غیر مستقیم (تأثیر نان در نماز خواندن و روزه گرفتن)- وابسته به امور اقتصادی بوده و گاه آمیختگی و پیوند معناداری با فعالیت‌های ‏اقتصادی دارد؛ که بیانگر پیوند ناگسستنی دین و اقتصاد و تأثیر متقابل آن دو، بر یکدیگر است. و اگر هر کدام از امور اقتصادی با دین و شرع همسو نباشد فساد انگیز است.ثانیا: نیل به اقتصاد سالم ،تنها در پرتو تربیت صحیح و جامع انسانها با تکیه بر وحی ممکن است؛ و عالی ترین مصداق چنین اقتصادی را می بایست در دین اسلام و کلام جاودان پروردگار جست.ثالثاٌ:تولید لزوما برای نیاز نیست ومصرف هم لزوما باعث رفع نیازنیست؛ و این دو تنها شامل مادیات نمی‌شود بلکه باید توجه داشت که زمان و مکان هم جزء مصرفی ها هستند، و انسان درباره‌ی کیفیت مصرف آنها باید پاسخگو باشدثالثا: تحقق کامل اقتصاد اسلامی و قرآنی تنها با افزودن و کاستن مواد درسی و کارهایی از این دست، حاصل نمی شود؛ بلکه تحول مبنایی و اصلاح همه عناصر اقتصاد بر اساس نگرش اسلام به هستی، انسان و ارزشها ضروری است.پس اگر نگاه اقتصادی، مبتنی بر شناخت انسان نسبت به خودش و خداوند و مخلوقات متعدد در جهان هستی باشد؛ به انسان این نوید را می‌دهد که با توکل بر خدا و با استفاده‌ی بهینه و مطوب از نعمتهای خدادادی می‌تواند موجبات سعادت ابدی خود را فراهم آورد؛ و متوجه این نکته باشد که تولید و مصرفی که با این نگاه شکل گیرد به دور از اسراف و تبذیر بوده وباعث خشنودی خدا می‌شود. کلید واژه ها: مبنا، اصل، تولید، مصرف، برابری و مساوات، اسراف، کار و فعالیّت.

پدیده مصرف در ذات خود موضوعی اخلاقی است؛ زیرا مردم در این عرصه ناگزیر با معضلات و مسائل مهمینظیر عدالت و علایق خود در برابر علایق دیگران دست به گریبانند. مصرف اخلاقی، خرید تعمدی و ارادی کالاها و خدماتی است که از نظر مشتری، بهنجار تلقی شده و کمترین آسیب را به انسانها، حیوانات و محیط زیست طبیعی رسانده باشند. در این چارچوب دو مفهوم اصلی «خرید مثبت» و «تحریم اخلاقی» مطرح می‌شود. امروزه رشد این گرایش و برندهای سبزی که خود را اخلاقی می‌دانند، منجر به توسعه تصمیمات اخلاق محور در بازار انبوه شده، که این مهم با افزایش درک و اطلاعات درباره شیوه‌های تجارت میسر گردیده است. جنبش مصرف‌کنندگان اخلاق‌گرا قدرت خود را از این واقعیت ساده گرفته است که موفقیت نهایی هر تجارتی تنها به فروش محصولاتش بستگی دارد. آنها بر این باورند که به منظور حفظ محیط زیست، باید کمتر مصرف کرد و تأثیرات تولید، استفاده و دفع محصولات خریداری ‌شده را در نظر آورد و نیز پایبندی یک شرکت را به استانداردهای اخلاقی و شیوه‌های تجارت عادلانه قبل از خرید محصولاتش، لحاظ کرد. پژوهش حاضر با روشی توصیفی و تحلیلی به بررسی مهمترین ابعاد مصرف اخلاقی و در صدر آن نگرشهای فلسفی به این پدیده نوپا می پردازد. از آنجا که ارائه مجموعه ساده‌ای از شیوه‌های ثابت مصرف اخلاقی دشوار بوده، وکاربرد صِرف رویکردهای پیامدگرا، وظیفه‌گرا و یا فلسفه فضیلت نیز به خودی خود نمی‌تواند معمای مصرف را در عصر حاضر حل‌کند، در نتیجه این شیوه‌ها باید قاعده‌مند شده و از نو در قالب یک مناقشه عمومی پیوسته و قابل بحث قرار گیرد. از اینرو بُعد مهمی از ابتکار عمل مصرف اخلاقی یافتن راه‌هایی است که نه تنها مردم را قادر به تغییر شیوه‌های مصرفشان سازد بلکه مشارکت گسترده‌تر آنها در مباحث و تصمیمات در مورد مفاهیم، اهداف و مسئولیت‌های درگیر با مصرف معاصر را تسهیل بخشد.

دین اسلام به عنوان کامل‌ترین و جامع‌ترین ادیان، برای تمامی مسائل زندگی آدمی، از جزئی‌ترین تا کلّی‌ترین آنها، راهکارهایی ارائه نموده است و یکی از این راهکارها در زمینه مصرف صحیح است که در آیات و روایات بر آن تأکید فراوانی شده است؛ از این رو، با بهره‌گیری از دستورالعمل‌های اخلاقی که در این زمینه وارد گردیده است، می‌توان حرکتی جهت‌دار به مصرف داده و با جلوگیری از الگوهای ضدارزشی در مصرف همچون «اسراف و تبذیر و اتلاف»، «اقتار و بخل و شحّ»، «حرص و طمع» و... جامعه را از بسیاری از مشکلات اقتصادی، اجتماعی و معنوی حاصل از آنها نجات داده و در عوض با گسترش ارزش‌هایی چون «اعتدال»، «جود و سخاوت»، «انفاق و ایثار»، «قناعت و زهد» و... جامعه را به مرتبه بالایی از شکوفایی اقتصادی و معنوی رسانید. لذا با توجه به همین ارزش‌هاست که «رعایت اعتدال در مصرف»، مهمترین اصل اخلاقی اسلام گردیده است و اعتدال در مصرف به معنای بهره‌گیری از امکانات زندگی است، به گونه‌ای که مستلزم تلف کردن و هدر دادن مال و نیز مازاد بر نیاز نباشد و کمّ و کیف آن، از نگاه عرف، هماهنگ با شرایط زمانی و مکانی و متناسب با شأن و موقعیت مصرف‌کننده باشد. از این روست که در فرمایش‌های پیشوایان دینی، میانه‌روی در هزینه کردن، نصف گذران زندگی به شمار آمده است. همچنین علمای مسلمان با بهره‌گیری از سیره پیامبر(ص) و معصومین(ع)، آدابی را برای مصرف استخراج نموده‌اند و در کتب اخلاقی خویش ذکر کرده‌اند که آداب خوردن (مثل زمان، مکان و حالت خوردنِ غذا) و پوشیدن نمونه‌ای از آنهاست. و نیز مصرف در اسلام تابع اصولی اخلاقی همچون «قناعت و ساده زیستی» و «انفاق مازاد بر درآمد» می‌باشد که با بهره‌گیری از این اصول، جامعه اسلامی راه تعادل و صراط مستقیم را در پیش خواهد گرفت.

صرفه جویی به معنای درست مصرف کردن، به جا مصرف کردن، ضایع نکردن مال و مصرف را کارآمد وثمربخش کردن مقام « . است معظم .» رهبری از موثرترین راه های جلوگیری از اسراف، راه اعتدال، میانه روی و صرفه جویی است. از این جهت، تعالیم حیاتبخش اسلام، این راه را برای جلوگیری و پیشگیری از اسراف و نیز راه نجات انسان ها از معضل خطرناک و بیماری زیان آور اسراف توصیه کرده و بر آن تاکید ورزیده است. دین اسلام همواره به خاطر هدایت و راهنمایی و تأمین سعادت و خوشبختی، انسان ها را در همه امور زندگی اعم از دینی و دنیوی و اخروی به راه اعتدال، صرفه جویی و میانه روی توصیه و به دوری جستن از افراط و تفریط و پرهیزبه » حضرت لقمان « از هرگونه اسراف و زیاده روی سفارش و تاکید نموده است؛ لذا می بینیم در قرآن کریم آمده که در رفتار و اعمال خود میانه روی و ؛» و اقصد فی مشیک « : فرزندش- آن هم به صورت امر و طلب- توصیه می کند صرفه جویی را اختیار کن. آری اعتدال صفتی است بسیار عالی و پسندیده، منطقی و عقلی و موزون و مطبوع که مورد نظر شارع مقدساسلام می باشد. از آن جا که اعتدال با سرشت و فطرت پاک انسانی پیوند معنوی و ارتباط خلقتی و ریشه ای دارد، خداوند، روح آدمی و طبع انسان ها را نیز به گونه ای بسیار معتدل و میزان آفریده که با اعتدال تناسب و سازگاری دارد و اعتدال را به عنوان یک اصل عقلی و فطری در هر امری بهتر می پذیرد. پس بنابراین، انسان عاقل و با ایمان باید تلاش و جدیت نماید تا این صفت عالی )اعتدال و صرفه جویی( را کهمورد پسند خداوند متعال و انبیای الهی است، خوب به دست آورد و در حفظ آن سعی نماید؛ تمام حرکت های فکری و رفتاری خود را چه درونی و چه بیرونی در همه ی امور زندگی )مادی و معنوی(، بر محور صرفه جویی و میانه روی قرار دهد.چنان که قرآن کریم در آیه ی شریفه ی را می ستاید و راه اعتدال و اقتصاد را نیکو می داند و آن را تاکید می کند و هرگونه افراط و تفریط و تجاوز از اعتدال » روو عدالت را مذمّت و نکوهش می نماید. و همچنان که حضرت علی )ع در خطبه ی بسیار ارزشمندهمّام در ضمن بیان و شمارش صفات و پرهیزکاران می فرماید و ملبسهم الاقتصاد پرهیزکاران در پوشاک میانه روی و صرفه جویی می کنند و نیز حدیثی از امام صادق (ع) که فرمود هر کس در زندگی و معیشت خود، جانب اعتدال را رعایت نماید من ابتلا نشدن به فقر را برای او تضمین می کنم باید به این نکته ی مهم عقلی و علمی و اساسی توجه داشت، که اصل حاکم بر طبیعت انسان و هویت وجودی اوو اعتدال است و انسان بر اساس فطرت و طبیعت سالم » صرفه جویی « در ابعاد گوناگون مادی و معنوی، همان اصل اوّلیه خود، تمایلی به افراط و تفریط ندارد و حال آن که اسراف، خروج از حدود الهی، فطرت و گریز از مدار انسانی ومعیارهای عقلی و قانونی و ارزشی است. پس کسی که از مسیر فطرت انسانی و طبیعی و نیز از حقایق و قوانین و ارزش های واقعی خارج شود و راه اعتدال و اقتصاد را از دست دهد، از دیدگاه تعالیم اسلام، اسراف کار و متجاوز وستمگر است و بایستی تحت تعقیب قرار گرفته و مجازات گردد. مقاله حاضر کوشیده بر اساس آموزه های قرآنی و احادیث و روایات، نقش و کارکرد صرفه جویی و قناعت را در پیشرفت اقتصاد اسلامی تبیین نماید.