جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين‌ كتاب‌ مجموعه‌ درس‌هاي‌ شهيد آيت‌الله‌ دكتر بهشتي‌ است‌ كه‌ در تابستان‌ سال‌1359 با عنوان‌ «شناخت» در كلاس‌هاي‌ واحد دانشجويي‌ حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ تدريس‌ گرديده‌ است. دربارة‌ اين‌ درس‌ها لازم‌ است‌ به‌ چند نكته‌ توجه‌ شود. نخست‌ آن‌كه‌ چالشي‌ كه‌ در آن‌ سال‌ها توسط‌ انديشه‌هاي‌ ماركسيستي‌ در اذهان‌ مبارزان‌ و فعالان‌ پديد آمده‌ بود و اين‌ شاخة‌ تفكر غربي‌ را به‌ عنوان‌ تنها ايدئولوژي‌ علمي‌ معرفي‌ مي‌كرد، دكتر بهشتي‌ را بر آن‌ داشت‌ كه‌ اولاً‌ موضع‌ تفكر اسلامي‌ را در قبال‌ آن‌ روشن‌ و منقح‌ سازند و ثانياً، اعضاي‌ حزب‌ جمهوري‌ را به‌ سلاح‌ منطق‌ و معرفت‌ در برابر گروه‌هاي‌ سياسي‌ كه‌ خطمشي‌ آنها بر ايدئولوژي‌ ماركسيستي‌ يا شبه‌ ماركسيستي‌ تكيه‌ زده‌ بودند مجهز كنند تا توانايي‌ برخوردي‌ منطقي‌ و مستدل‌ داشته‌ باشند. با توجه‌ به‌ كثرت‌ نوشتارها و گفتارهاي‌ موجود در آن‌ زمان‌ دربارة‌ مسألة‌ شناخت‌ و شبهات‌ فراواني‌ كه‌ پيامد نشر آن‌ها بود، چنانچه‌ در فصل‌هاي‌ كتاب‌ حاضر نيز مشهود است، دكتر بهشتي‌ تلاش‌ بر اين‌ دارد كه‌ به‌ زباني‌ ساده‌ و قابل‌ فهم‌ براي‌ افرادي‌ كه‌ احياناً‌ داراي‌ سابقة‌ مطالعات‌ فلسفي‌ نيستند به‌ طور فشرده‌ و منظم‌ به‌ مبحث‌ مذكور بپردازند. اما انگيزة‌ ارائة‌ اين‌ مباحث‌ صرفاً‌ به‌ برخوردي‌ انفعالي‌ در قبال‌ وضعيتي‌ كه‌ پديد آورندة‌ عمدة‌ آن‌ رواج‌ انديشه‌هاي‌ مادي‌گرايانه‌ و به‌ ويژه‌ ماركسيستي‌ در دهة‌ چهل‌ و پنجاه‌ بود محدود نمي‌شود. دكتر بهشتي‌ با عنوان‌ اين‌ مباحث‌ درصدد تشريح‌ ايدئولوژي‌ انقلاب‌ و حركت‌ اسلامي‌ در ايران‌ نيز هست. رهيافت‌ برگزيده‌ در اين‌ كتاب، شيوة‌ بحث‌ فلسفي‌ به‌ دور از پيچيدگي‌هايي‌ است‌ كه‌ تنها اهل‌ فن‌ به‌ آن‌ آگاهي‌ دارند. موضوع‌ بحث‌هاي‌ مطرح‌ شده‌ معطوف‌ به‌ يكي‌ از گونه‌هاي‌ ارتباط‌ انسان‌ با محيط‌ زندگي‌اش، يعني‌ رابطة‌ آگاهي‌ و شناخت‌ است. اين‌ رابطة‌ آگاهانه، ميان‌ انسان‌ و خويشتن‌ او نيز برقرار است‌ كه‌ آن‌ را “خودآگاهي” مي‌ناميم. اهميت‌ طرح‌ مبحث‌ شناخت، حتي‌ در زمانة‌ ما كه‌ ديگر نام‌ و نشاني‌ از انديشه‌هاي‌ مادي‌ و ماركسيستي‌ در جامعة‌ ما نمانده، با توجه‌ به‌ انسان‌شناسي‌ دكتر بهشتي‌ روشن‌تر مي‌شود. از ديدگاه‌ ايشان، وجه‌ تمايز انسان‌ از ديگر موجودات، آزادي‌ اوست‌ و اين‌ آزادي‌ در انتخابگري‌ وي‌ تبلور مي‌يابد. از همين‌ رو، شناخت‌ و آگاهي‌ انسان‌ مقدمه‌اي‌ لازم‌ براي‌ انتخاب‌ آگاهانه‌اش‌ مي‌باشد و بحث‌ دربارة‌ شناخت‌ كه‌ اساساً‌ موضوعي‌ است‌ مربوط‌ به‌ حوزة‌ معرفت‌شناسي، ضرورتي‌ انكارناپذير مي‌يابد.

نوخاسته­گرایی ویژگی­ها علی‌رغم پذیرش حالات، قوا و علیت ذهنی، منکر جوهر مجرد نفس/ذهن است و نهایتاً حالات ذهنی را ویژگی­هایی نوخاسته از شبکه و سیستم فیزیکی-عصبی بدن معرفی می­کند و گرچه حالات ذهنی را به بدن و اجزا و خودِ این شبکه فروکاهش نمی­دهد ولی آن‌ها را در ایجاد و استمرار وجود خود، وابسته به تعاملات سیستم عصبی و شبکه­ای اجزای بدن می­داند. نوخاسته‌گرایان ویژگی­ها در مورد اراده آزاد، به دو دسته تقسیم می­شوند: عده­ای آن را یک ویژگی برآمده و نوخاسته از کل سیستم عصبی و شبکه اجزای بدن می­دانند و عده­ای دیگر علی‌رغم پذیرش سایر ویژگی‌های ذهنی منکر وجود ارادة آزاد هستند و صرفاً آن را توهم می­دانند. این در حالی است که در فلسفة اسلامی با توجه به وجود اراده به اثبات نفس مجرد پرداخته ‌شده است. هدف این پژوهش طرح هر دو ادعای نوخاسته­گرایی ویژگی­ها در مورد ارادة آزاد، و ارزیابی آن با روش تحلیلی، استدلالی و میان­رشته­ای با نگاهی به استدلال­های فلسفة اسلامی بر جوهر مجرد نفس از طریق اراده است؛ و پس از نقد هر دو ادعای نوخاسته‌گرایان ویژگی­ها و نیز نقد و تقویت ادلة فلاسفة اسلامی، نتیجتاً با استدلال­هایی برتر و با یافته ­های علمی روز، به اثبات جوهر مجرد نفس از طریق وجود ارادة آزاد می­رسد.

در ميان متکلمان اسلامي از گرايش‌هاي گوناگون اشعري، معتزلي و اهل حديث گرفته تا برخي متکلمان اماميه، ديدگاهي مطرح است که نفس انساني را جسماني و مادي تفسير مي‌کند. در ميان اين گرايش‌هاي کلامي برخي نفس را جسم لطيف، برخي جزء اصلي بدن و برخي عرض مي‌انگارند، و گروهي اصل وجود نفس را انکار کرده، آن را همين بدن و هيکل محسوس مي‌دانند. در عرصه فلسفه ذهن نيز گرايش‌هاي فيزيکاليستي گوناگوني مطرح است که نفس يا ذهن انسان را به مغز يا کارکرد يا رفتار تحويل برده‌اند. از اين ديدگاه‌ها به «اين هماني ذهن و مغز»، «کارکردگرايي» و «رفتار گرايي»، ياد مي‌شود. در اين مقاله پس از تبيين ديدگاه‌هاي ماده‌انگاري نفس در کلام اسلامي و مقايسه اجمالي آن با نظريات فيزيکاليستي در فلسفه ذهن، مباني و زيرساخت اين ديدگاه‌ها کاويده شده و پيامدها و لوازم مشترک ميان آنها مانند هويت شخصي، حقيقت مرگ، حيات برزخي، آثار شگفت‌انگيز نفس، کرامت انسان، استخراج شده است.

کانت براي پاسخ به اشکالات شکاکان و ايدئاليست‌ها پيشنهاد کرد كه در عالم فلسفه، انقلابي کپرنيکي به راه اندازيم و به جاي اينکه به دنبال شناختِ مطابق با جهان واقعي (عالم عين) باشيم، به دنبال شناخت واقعيتي باشيم که مطابق ذهن و قواي ادراکي ما ساخته شده باشد. او مدعي شد که تنها راه فرار از شکاکيت و ايدئاليسم همين است که صرفاً به دنبال شناخت واقعيتي باشيم که به ذهن آمده و ذهني شده است؛ يعني به شناخت دنياي خودساخته (عينِ ذهني) بسنده کنيم و تصور ذهنيِ يک شيء را خود شيء (خود واقعيت) در نظر بگيريم. او مي‌پنداشت که اگر انسان به جاي «واقعيت مستقل از خود» به دنبال شناختنِ «واقعيت ساخته‌شده توسط قواي ادراکي خود» باشد، يقيني بودن ادراکاتش تضمين مي‌شود و اعتراض‌هاي امثال بارکلي و هيوم پاسخ مناسبي مي‌گيرند. در اين مقاله، با بررسي انقلاب کپرنيکي کانت و پيامدهاي منطقي آن، نشان داده‌ايم که فلسفة کانت، به‌رغم تلاش فراوان و ستودني او، در دفع شبهات موفق نبوده و نسخه ديگري از شکاکيت است و منطقاً به ايدئاليسم محض مي‌انجامد.

مسئلة اعتبار و حدود شناخت و ادراك انسان و نسبت بين حقيقت و ذات اشياء با نمودهاي ذهني آنها، مستلزم تبيين نقش ذهن در ادراك و نسبتهاي آندو با يكديگر و همچنين رابطة آنها با متعلق ادراك است. گرچه صدرالدين قونوي مباحث علم و ادراك را با صبغة وجودشناختي مورد تحقيق و بررسي قرار داده، ضمن طرح مسائل «علم» و ارتباط آن با «وجود» و مراتب آن، نقش فاعل شناسا در امر شناخت را نيز بطور ويژه بررسي كرده است. مباحث او در اينباره مشتمل بر نظريات بديعي است كه ميتواند برخي از وجوه مبهم مسائل ذهن و شناخت را روشنتر و سير ظهور انديشه‌هاي فلسفي شناخت شناسي را در حوزة فلسفة اسلامي آشكارتر سازد. از ديدگاه وي علم حصولي انسان كه بطور عام شامل ادراك حسي، خيالي و عقلي است، دو ويژگي اساسي دارد: از يك طرف پديدار شيء في نفسه است و برخي از وجوه و مراتب و شئون حقيقت آن را مينماياند و از طرف ديگر هميشه در چارچوبها و قيود ذهني فاعل شناسا قوام مي‌يابد و از نقش قابلي يا فاعلي ذهن تأثير ميپذيرد. بعبارت ديگر، شناخت محصول تعامل عين و ذهن است. اين نظريه كه مدتها قبل از نظرية مشهور كانت ابراز شده، گرچه مبدا عزيمت متفاوتي با نظر كانت دارد، از حيث گذر از رئاليسم خام كه نظرية شايع آن روزگار بوده حائز اهميت بسيار است. قونوي همچنين مسئلة مسانخت و مساوقت علم و ادراك با وجود را پيش از صدرالمتألهين طرح نموده و بسياري از لوازم و نتايج آن را تشريح و تبيين نموده است.

هرچند ماژولاریتی گسترده ذهن فرضیه‌ محبوبی در علوم شناختی است، اقبالی در فلسفه ندارد. در این مقاله با پرداختن به خاست‌گاه نادرست ماژولاریتی گسترده یعنی خاست‌گاه فودوری آن، به معرفی خاست‌گاهی دیگر، یعنى آرای سایمون، برای فرضیه ماژولاریتی گسترده پرداخته‌ مى‌شود. هم‌چنین استدلال‌هایی در پذیرش ماژولاریتی گسترده ذهن بیان مى‌گردد. در نهایت نیز با پاسخ به دو نقد مهم درباره دو ویژگی مهم ماژولاریتی گسترده، ویژگی کپسوله بودن و قلمرو-ویژگی، تلاش مى‌شود راه پذیرش ماژولاریتی به‌سان فرضیه‌ای درست درباره ذهن فراهم آید.

تنها علم حصولی است که محور بحث مطابقت حکایی و فراحکایی قرار می‌گیرد. «ذهن»، به‌عنوان ساحت حکایی و شأنی از شئون نفس، در جدول وجودی خود ویژگی حاکیّ بالذات بودن صور تصوری جزئی و کلی، و صور قضیه‌ای و تصدیقی را ارائه می‌دهد و بستری فراهم می‌کند که عقل به یاری آن، به این‌گونه ویژگی صور بار می‌یابد و ازآنجاکه حکایت این صور بالذات است، نتیجه می‌گیرد که براساس اصل تضایف، بایستی حاکیّ و محکیّ نیز در ظرف حکایت تحقق داشته باشند، چراکه حاکیّ همین صوری می‌باشند که چیزی را ارائه می‌دهند و محکیّ هم همان چیزی است که با واسطۀ این صور ارائه می‌شود. بر این اساس، این مفاهیم نیز، صرف نظر از واقع نفس‌الامریِ خود، با چیزی که ارائه داده و می‌نمایانند مطابقت حکایی دارند و چنین مطابقتی در ذهن ارائه شده و نمایش داده می‌شود و عقل آن را یافته و به صحت آن حکم می‌کند.

سهروردی بر اساس حضور یا غیبت شیء از فاعل شناخت، علم آدمی را به علم حضوری اشراقی و علم مثالی یا صوری تقسیم می کند. او حضور ذاتی نفس را مبنای علم حضوری و خاطره نفس از عالم محسوسات و مشاهدات را مبنای علم مثالی می داند. به نظر وی ذهن همان جنبه مفهومی نفس است و مفاهیم موجود در ذهن خود دو دسته اند: دسته ای بالذات معلوم و آشکارند و دسته ای بالعرض شناخته می شوند؛ او به ترتیب آنها را معلومات فطری و غیر فطری می نامد. سهروردی مشاهدات و محسوسات را بدیهی ترین ادراکات ذهن می داند و میان شیء و مثال یا مفهوم آن تمایز قائل شده و معتقد است مثال شیء فقط از یک لحاظ می تواند آن را نشان دهد و نباید میان شیء و مثال یا مفهوم آن خلط کرد.