جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از ادله‌ای که در استنباط مسائل و قواعد فقهی بسیار موردتوجه قرار می‌گیرد سیره و بنای عقلا است. بنای عقلا ناظر به رفتار و مشی خردمندان در عرصه‌های مختلف زندگی است که بر اساس مصالح و مفاسدی روشی را برای انجام یا ترک رفتاری قرار می­دهند. علامه طباطبائی به‌عنوان مفسری فقیه با ژرف‌نگری در مسائل و قضایا، این منبع استنباط را در استدلال­های خود به‌وفور استفاده کرده‌اند که تبیین صحیح حجیت و میزان دلالت بنای عقلا از دیدگاه علامه، در فهم مواردی که ایشان استنباط کرده­اند، راهگشاست. این مقاله که با شیوه توصیفی - تحلیلی تدوین‌شده به بررسی بنای عقلا از دیدگاه این اندیشمند فرزانه پرداخته و برآیند مقاله بیانگر آن است که اولاً بنای عقلا به‌عنوان منبعی مهم برای استنباط احکام به شمار می‌رود و ثانیاً مبنای حجیت آن عقل است که احکام صادره عقلی قطعی و یقینی است ولی ازآنجایی‌که عقل عملی است و مربوط به بایدها و نبایدها می‌شود، دارای محدودیت­هایی است و ممکن است در تطبیقات عملی، اشخاص دچار انحراف شوند؛ درنتیجه نیاز به مؤیدی از جانب شرع دارد و اینکه برخی مدعی تناقض در بیان علامه در باب حجیت بنای عقلا هستند، صحیح به نظر نمی­رسد. با پذیرش مبنای علامه فرقی بین بنائات مستحدثه و متصل به زمان معصوم نیست و این خود می­تواند جهت مطالعات بنیادی در فقه و حقوق اسلامی راهگشا باشد.

چکیده ماشینی : در این کتاب، عمر فراهت شیوه جدیدی از درک کار متکلمان کلاسیک اسلامی و نظریه پردازان حقوقی را ارائه می دهد که معتقد بودند وحی الهی برای شناخت هنجارها و ارزش های اعمال انسان لازم است. فرحات از طریق بازسازی مباحث کلاسیک اشعری- معتزلی درباره ماهیت و دلالت های کلام الهی، استدلال می کند که دلبستگی اشعری به وحی موضعی صرفاً سنت گرایانه نبود. بلکه یک تعهد عقلانی فلسفی بود که از بحث‌های معرفت‌شناسی و الهیات پدید آمد. او همچنین استدلال می‌کند که خاص بودن این مدل ویژگی‌های متمایز آن را برای دانشمندان معاصری که از نوعی نظریه فرمان الهی دفاع می‌کنند مفید می‌سازد. بنابراین، جلد فرحات، قرائتی جدید از مسئله عقل و وحی در اسلام است و زمینه جدیدی را در الهیات، حقوق و اخلاق اسلامی گشوده است.

سیره‌ی عقلاء به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای اصولی در مذاهب فقهی، از یک سو بر اساس کارکردهای کهن خود در فقه مورد بررسی قرار می‌گیرد و از سوی دیگر به دلیل اتکاء به عرفی پویا و منش عمومی عقلای زمانه، با مقتضیات زمانی و مکانی موضوعات فقهی در ارتباط است و از این جهت مورد بررسی های روزآمد اصولی قرار می‌گیرد. در این پژوهش تلاش شده کاربرد اصولی و استنادهای فقهی دانشمندان مذاهب اسلامی به سیره‌ی عقلاء مورد بررسی قرار گرفته و از رهگذر میزان اهمیت و گستره کاربرد آن، به جایگاه این مفهوم به عنوان یک ابزار در فرایند استنباط فقهای امامیه، شافعیه و حنفیه دست یابد. این تحقیق با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، با روش توصیفی به استقبال بررسی متون اصولی و فقهی رفته و سعی می‌کند این مطلب را اثبات کند که دانشمندان متقدم علم اصول امامیه در مقایسه با اصولیون دو قرن اخیر امامی مذهب، کمتر از اصطلاح «سیره عقلاء» در استنادات خود بهره می‌برند و این نشانگر ترقی جایگاه سیره عقلاء در اصول فقه امامی و استنادات فقهی است. علمای اهل سنت در دو مذهب شافعی و حنفی نیز در کتب خود اگرچه از اصطلاحات جایگزینی همچون عرف و عادت برای یادکرد از سیره عقلاء استفاده می کنند اما به دلیل وابستگی غیرمتعارف ادله‌ای همچون قیاس، استحسان و اجماع به سیره عقلاء، طبیعتاً جایگاه ممتازی برای آن به وجود خواهد آمد. به هر روی، این پژوهش بر این نتیجه استوار است که علی‌رغم اعتبار، اهمیت و نقش‌آفرینی سیره عقلاء در فقه مذاهب، این مورد در شمار منابع به حساب نیامده و غالباً نقش اعتباربخشی به دیگر ادله و در برخی مسائل (عمدتاً مستحدثه)، خود به عنوان دلیل یک حکم مورد استفاده قرار گرفته شده است.

ظرفیت آموزه‌های اسلام برای بارور نمودن اندوخته‌های عقل امری تردید ناپذیر است. بعد از دوران رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله اجتهاد به عنوان یکی از روش‌های راه یابی به تعالیم اسلام رسمیت یافت. در قرن دوم بحث و جنجال پیرامون عقل اجتهادی و دایرۀ حجیت آن، بین فریقین اوج گرفت. بعد از ورود شیعیان به دوران غیبت معصومان، این بحث در اهل تسنن تثبیت شد و اختلاف به بدنۀ عالمان شیعی تسری پیدا کرد. در این نوشتار درصددیم ابتدا خواستگاه بروز و ظهور این بحث را واکاوی کنیم و بعد از تصویرسازی اجمالی از سرنوشت عقل اجتهادی در بین اهل سنت، اتهامات وارد بر گرایش اعتزال و فربگی دلیل عقلی در مدرسۀ بغداد را بررسی کنیم. ادعاء اینست که تفسیر نادرست سخنان بزرگانی نظیر شیخ مفید و سید مرتضی در این اتهام نقش بسزائی دارد و عقل اجتهادی هرگز در اندیشه آنان به عنوان منبع دین مطرح نبوده است.