جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب فصوص یا «فصوص‌الحکم» اثر شیخ اکبر ابن عربی از کتب مشهور تصوف و عرفان نظری است. فصوص جمع واژه «فَصّ» به معنای نگین است و فصوص‌الحکم نگین‌های حکمت معنا می‌دهد. محمد بن احمد، محیی الدین بن عربی از اولاد عبداللّه بن حاتم، برادر «عدى بن حاتم» از صحابه بزرگوار، در شب ۷ ماه رمضان ۵۶۰ ه.ق، برابر با ۲۸ ژوئیه ۱۱۶۵.م، در بلده‌ی «مرسیه» از بلاد اندلس متولد شد. معروف‌ترین لقب او در بین پیروانش، «الشیخ الاکبر» است. دو اثر فتوحات مکیه و فصوص الحکم او مشهور است و او را پدر عرفان نظری خوانده اند. او بعد از هشتاد سال ریاضت و تألیف، در شب ۲۸ ربیع الاخر سال ۶۳۸ ه. برابر با ۱۶ نوامبر ۱۲۴۰ م. در شهر دمشق از دنیا رفت. محی الدین در آغاز فصوص تصریح می کند که در رؤیا پیامبر فصوص الحکم را به او عطا کرد و به وی امر فرمود که این کتاب را به مردم عرضه کند. علامه حسن زاده آملی در توصیف این کتاب گوید: «فصوص‌ الحکم‌ شیخ اکبر محیى الدین طائى حاتمى بیست و هفت فص است و هر فصّ آن به نام یکى از انسانهاى کامل که از هر یک تعبیر به کلمه شده است، و در هر فص سلطان و محور بحث یکى از امّهات و اصول معارف مهمّ و اصیل عرفانى قرآنى است. و آن بیست و هفت انسان فصوص که به نام هر یک فصّى جداگانه است بیست و سه نفر آنها از انبیاى یاد شده در قرآن کریم‌اند که یسع و ذو الکفل در آن نیامده‌اند، و چهار انسان کامل دیگر به نامهاى شیث و عزیر و لقمان و خالد علیهم السّلام‌اند به نام هر یک فصّ مستقل است.»

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

همواره بحث از چیستی وحی از منظرهای گوناگون بحثی جذاب بوده است. در این میان، جسارت حکیمان در ورود به این عرصه و دست اندازی به فهم ابعاد و اضلاعِ وحی ستودنی است. فلاسفه، با طرح این بحث، گام مؤثّری در راه تلفیق دین و فلسفه و تحلیل فلسفی آموزه های دینی برداشتند. ملّاصدرا وحی را نوری میداند که طوری ورای طور سایر مدرَکات دارد. وی فاعل وحی را خدا و البته حامل آن را نبی میداند که افزون بر کمال سه قوّة عاقله، متخیّله، و حاسّه، از جانب خدا نیز مأموریت یافته است و از رهگذرِ وحدت با عقل فعّال، به درک معارف ملکوت میرسد. وحی در اندیشه وی، گزاره ای و زبانی بوده که از طریق تنزّل در مراتب وجودی عالم و انشای نفسانیِ نبی، رقم خورده و دارای مراتب عقلانی، مثالی، و حسّی میگردد.مهم ترین دستاورد این مقاله آن است که زبانی بودن وحی در نظریه ملّاصدرا، سازوکار لازم را مییابد. در نگاه نهایی، میتوان ادّعا نمود که پاره های مثبتِ نظریه وحی فلسفی میتواند در تکمیل و غنای وحی شناسی قرآنی، به ویژه در مباحثی همچون تمثّل و دیداری و شنیداری شدن وحی، ما را مدد رساند و عدم اعتنا به این دیدگاه، چالش های جدّیِ فرارویِ وحی را بی پاسخ میگذارد.

در این کتاب ، کوشش شده که ۲ مقاله از استاد سیدمحمد خامنه ای که به ۲ مناسبت مختلف نوشته و در ۲ کنگره جداگانه ارائه شده ، برای استفاده علاقه مندان چاپ شود و در دسترس قرار گیرد. تفسیر کتاب مقدس قرآن تقریبا از همان سالهای نخستین نزول وحی به پیامبرص و نقل آن به مردم شهرهای مکه و مدینه آغاز شد. نخستین مفسر و شارح قرآن ، خود پیامبر (ص) سپس پسرعمو و داماد و جانشین منصوب وی امام علی بن ابیطالب (ع) و پس از آن دو سلسله فرزندان و نوادگان امام علی (ع) بودند ؛ فرزندان و نوادگانی که حتی نام و تولدشان پیش از تولدشان در طول ۲۰۰ سال از سوی پیامبرص ، پیشگویی شده بود و دارای منصب الهی «امامت» یعنی جانشینی معنوی و نیز سیاسی پیامبر بودند و در ضمن اجازه تفسیر قرآن مجید را نیز داشتند. مسلمانان پس از پیامبر ، طی چند قرن به شاخه های متعددی منشعب شدند ؛ این تقسیمات به ۲ تقسیم و ۲ فرقه بزرگ خلاصه می شد: شیعه که به خلافت انتصابی امام علی (ع) و فرزندانش (به صورت تعیین و انتصاب پیامبر در روز غدیر) معتقد بود و ارتدوکس اسلامی شمرده می شد و سنی که به نظام خلافت انتخابی و اریستوکراسی (انتخاب اشراف شهر) اعتقاد داشت و نخستین خلیفه را ابوبکر می دانست. روش برخورد این ۲ فرقه عمده ، در تفسیر قرآن یکسان نبود، زیرا سنی ها اغلب به تفسیر ظاهری قرآن دلبستگی داشتند و بشدت با تاویل مخالفت می کردند و اغلب شیعه که پیشوایان آنها (امام علی (ع) و امامهای دیگر آنها در هر زمان) علاوه بر تفسیر ظاهر الفاظ ، برای قرآن معانی دیگر با عمق بیشتری قائل بودند و فرقه ای از شیعه که از زمان امام ششم ، امام جعفر صادق (ع) ، به بعد بنام باطنیون معروف شدند به تفسیر باطنی قرآن تاکید بیشتری داشتند. این فرقه که خود به چندین فرقه دیگر تقسیم می شد ، بعدها مبارزه مخفی بر ضد خلفای اموی و عباسی را آغاز کرد و منشائ تاسیس حکومت هایی در ایران به نام اسماعیلیه و در شمال آفریقا و مصر (به نام فاطمیه) شد و سرانجام با آمدن مغول به ایران و سقوط خلافت عباسی ، تشکیلات این عده نیز از میان رفت. هرمنوتیک به معنای پذیرش تفسیر آزاد قرآن از سوی همین شیعه باطنیه ترویج شد و در میان دیگر مسلمین رواج پیدا کرد و حتی فرقه های عرفانی صوفیه که برخی سنی و برخی شیعه بودند، همگی از مکتب باطنیه و تاویل پیروی کردند و می توان گفت باطنیه در واقع همان نگهبانان علم هرمنوتیک قرآن در میان مسلمین بودند. باید دانست هر چند در میان شیعه نیز عده ای یافت می شدند که به پیروی از برخی مکاتب سنی (حنبلی) ، هر گونه تاویل را محکوم و هر مسلمان را مجبور به تقید به ظواهر الفاظ قرآن می کنند ، عده ای از اینان به عنوان حمایت از دین ، علیه صوفیه ، ردیه ها نوشتند و گاه آنها را محکوم به کفر و خروج از دین کردند.

یکی از مباحث مهمی که از دیرباز و از دوران باستان در حکمت الهی و فلسفه و عرفان اسلامی مورد توجه متفکران، فلاسفه و عرفا بوده است، تطابق عوالم تکوینی با عوالم انسانی و یا به عبارتی انطباق عالم اکبر و عالم اصغر و به تعبیر دیگر عالم تکوین و عالم تشریع، و سرانجام تطبیق انسان کلی با هستی است. این مسأله در فرازهای مختلف دعای سحر آمده و مفسران معاصر در شرح این دعا به این موضوع اشاراتی کرده‌اند. نگارنده سعی کرده تا این مسأله را با نگاهی نو مورد بحث قرار دهد و نتایج حاصل از این مباحث را نقد و بررسی و تحلیل کند، و توجیه عقلی نظریه همبستگی علم ازلی الهی را با هستی و آفرینش بیان کرده و برداشت خود را از آن ارائه دهد.

بروز تفکرات ابن عربی و شاگردان و شارحین آثارش نحله فکری جدیدی در عرفان اسلامی به وجود آورد که محصول شش قرن تفکر عرفا، فلاسفه و حکما و اهل کلام بوده است. در سیر و تکمیل این تفکر عرفانی اصطلاحات جدیدی به وجود آمد که برخی آن را زاییده تفکرات عجیب ابن عربی دانسته و بعضی آن را برگرفته از تأویل و تفسیر آیات و احادیث و یا معجونی از آن دانسته‌اند. حضرات و یا عوالم خمس از اصطلاحات مهم و کلیدی این نحله فکری است که ماهیت قرآنی و کلامی دارد و بزرگانی چون ابن عربی با استناد به آیات قرآن و احادیث آن را طرح و بحث کرده‌اند. در این مقاله حضرات خمس از زبان عرفا شرح و با استناد به آیات و اقوال مفسرین و عرفای بزرگ جنبه قرآنی آن‌ها بررسی شده است.

«تطابق عوالم» اصلی است که در حکمت متعالیه بیانگر چندوچون نسبت و روابط حاکم بین عوالم می باشد. ملاصدرا هستی را در چهار عالم اله، عقل ، مثال و ماده طبقه بندی می کند و نسبت این عوالم را از نوع قشر و لُبّ، محیط و محاط، حقیقه و رقیقه و، در یک کلام، «تطابق» توصیف می نماید. تطابق که حاکی از نوعی عینیت در عین غیریت است به معنای حضور عوالم مادون در عوالم مافوق به نحو اعلا و اشرف می باشد. طبق این اصل، ماهیتی که در عالم ماده با وجودی خاص موجود است با وجود برتر مثالی و عقلی و الهی در عوالم برین حضور دارد. اصل تطابق عوالم در حکمت متعالیه با اصول و قواعد شاخص این مشرب حکمی اثبات و تبیین شده است. این اصول عبارت اند از: صرافت و بساطت وجود، تشکیک، و وجود رابط معلول و ارجاع علیت به تشأن. مبانی مذکور از دیگر سو حکمت متعالیه را به اثبات وحدت شخصی وجود سوق داده است. نتیجۀ این امر جانشینی تجلی و ظهور به جای وجود معلول و همچنین جانشینی تطابق عوالم ظهور به جای تطابق عوالم وجود است.

شناخت انسان و توجه به ابعاد وجودی او، همواره مورد توجه همه ادیان، مذاهب و مکاتب بوده است. از دو موضوع عمده و اصلی عرفان اسلامی، یعنی توحید (وحدت وجود) و موحّد، بسیاری از مباحث مربوط به توحید و شئونات آن نیز در قلمرو شناخت صاحب مقام توحیدی، یعنی موحّد یا انسان کامل است. با آنکه پیشینه مباحث به قرون اولیه اسلامی باز می‏گردد، امّا به طور ویژه، ابن ‏عربی و شاگردان و شارحانش، به این مبحث اهتمام ورزیده‏‌اند. معلّم ملک، کون جامع، جام جهان نما، مرد تمام، حق مخلوق، کلمه فاصله جامعه، روح عالم، خاتم ولایت برخی از تعبیرات از انسان کامل است. جستار پیش رو بر آن است تا با تکیه بر منابع مهم عرفانی در سه مقام، و در هر مقام به نکاتی چند اشاره نماید:1 . نسبت انسان با خداوند متعال؛ نظری کرد که بیند به جهان قامت خویش / خیمه در مزرعه آب و گل آدم زد؛ 2 . جایگاه انسان در نظام هستی و نسبت او با عالم؛ الحذر ای مؤمنان کان در شماست / در شما بس عالم بی‏ انتهاست؛ 3 . رسالت و ولایت انسان؛ نایب‏ حق است و نایب بامنوب / گر دوپنداری قبیح آید نه‏ خوب.

انتقال ارواح از بدن های مادی به بدن های مادی دیگر به هنگام مرگ، که «تناسخ» نامیده میشود، ازسوی برخی از اندیشمندان مطرح شده است تا مسئله کمال نفس انسانی را توجیه کنند. این توجیهدلایل گوناگونی داشته است و خاستگاه ها و نتایج متفاوتی دارد که نوشتار حاضر به بررسی برخی ازجنبه های آن میپردازد. این مقاله پس از تعریف «تناسخ»، به ذکر اقسام آن میپردازد و تناسخ روحانسان های تکاملیافته، روح انسان های متوسط و روح انسان های پست را بر اساس مبانی «حکمتمتعالیه» به نقد و بحث گذاشته است. ملّاصدرا براهین ابطال تناسخ را، که توسط گذشتگان ارائهشده اند، ناقص و در برخی موارد، نادرست دانسته و به این دلیل، استدلال های ویژه ای را بر پایهفلسفه خودش مطرح کرده است. این در حالی است که برخی از براهین خود ملّاصدرا نیز به دلیلابتنای آنها بر طبیعیات قدیم، نادرست مینماید. با توجه به بررسیهای این نوشتار، موارد درست ونادرست تناسخ، وضوح بیشتری مییابند.