جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زبان شعر عموما زبانی است جهانی که واژگانش، صور خیال و مضامین آن اندیشه ها و احساسات برخاسته از ژرفای قلب و وجدان بشری است. این زبان گرایش ها و مکتب های فکری به ظاهر متفاوت را کنار هم می آورد و وحدت معقول فرهنگ را سبب می شود. بررسی اجمالی این امر، اهمیت بیشتر برخی از این صور را در ادبیات شرق و غرب در دوران های مختلف مشخص می سازد. در این مقاله کوشش شده است تا با بررسی مفهوم «نی» و «چنگ بادی» در نی نامه آغاز مثنوی مولوی، شعر «چنگ بادی» کولریج، شاعر انگلیسی، و قصیده المواکب جبران خلیل جبران نشان داده شود که چگونه این صور خیال، بعضی از اصول مشترک معرفت شناسی عرفان اسلامی، رمانتیسیسم انگلیس و شعر رمانتیک معاصر عرب را با وجود برخی تفاوت های بنیادین، بیان می دارند. شاید بتوان گفت از مهمترین این اصول، حقیقت حاصل از شناخت است که از دیدگاه مولوی، جبران و کولریج، فراسوی نظام نشانه ها نیست، بلکه در درون نظامی از نشانه های متغیر یا نسبت ها است و ادراک آن از راه آن منطق امکان پذیر است که تضادها را بر خلاف منطق مشاییان می پذیرد.

احساسات انسانی برای بسیاری منظومه های معرفتی، نقشی مناقشه برانگیز داشته و امری مساله ساز بوده است. در این میان، هر چند سنت های عرفانی، غالبا چنین احساساتی را جدی گرفته و حتی بنیان های معرفت را بر «دلایل دل» استوار ساخته اند، در عین حال، کمتر به گونه ای منقح، ساز و کار حصول معرفت از طریق احساسات انسانی در این هندسه های عرفانی مورد بحث واقع شده است. این مقاله بر آن است تا انی سازوکار را در منظومه عرفانی بهاء ولد و مولوی، واکاوی نماید. نگارندگان با تمرکز بر واژگانی چون «مزه» و «بو» در ادب این دو عارف، و نیز استخراج مولفه هایی چون «آمادگی درونی» و «نظر دوستی به هستی» در اندیشه ایشان، می کوشند تا در پرتو صراحت لهجه کم نظیر بهاء‌ ولد، ابهامات موجود در اندیشه مولانا در باب تاثرات درونی را شفاف تر سازند. به این منظور، با ارایه شواهد فراوان از معارف و مثنوی نشان داده شده که عواطف از منظر این دو عارف، منبعی موثق برای کسب بصیرت است و خصلتی معرفت شناختی دارد؛ و بالطبع در این معنا در مقابل تعقل قرار ندارد. همچنین حیثیت معرفتی احساسات و تاثرات درونی در اندیشه این دو عارف باعث شده که ایشان تاکیدی بر خصلت متمایز و منحصر به فرد تجربه دینی ننمایند و برای حصول معرفت، منعزل شدن از حواس انسانی را طلب نکنند. این امر در اندیشه بهاء ولد صراحت دارد و نگارندگان کوشیده اند آن را در منظومه معرفتی مولانا، بازیابی و بازخوانی نمایند.

در سیر تطور عرفان اسلامی، قرن هفتم، به سبب تلاقی مشرب های مختلف اهمیت ویژه ای دارد. یکی از چهره های برجسته این دوره سعدالدین حمویه (م: 649 ﻫ. ق) است که علی رغم جایگاه مهمش در عرفان اسلامی، اطلاعات زیادی درباره وی در دست نیست و هر منبعی که ما را در شناخت بیشتر او و پیرامونیان او یاری دهد، بی تردید از اهمیتی خاص برخوردار است.مراد المریدین، نوشته نوشناخته خواجه غیاث الدین هبه اله ابن یوسف ابن ابراهیم، از نوادگان سعدالدین حمویه، زنده در اوایل قرن هشتم، در شرح احوال و زندگی شیخ حاوی اطلاعات دست اول و قابل اطمینانی در باب آرا و اندیشه های اوست که ضمنا مناسبات اجتماعی و خانوادگی، مشایخ و مریدان وی را هم معرفی می کند. به علاوه درباره بعضی از بزرگان عالم عرفان از جمله نجم الدین کبری و ابن عربی، علما و دانشمندان، چهره های تاریخی، شاعران و عده ای از صوفیان گمنام هم در آن مطالب مفیدی می توان یافت. این کتاب به زبان عربی است و تنها نسخه شناخته شده آن در قرن نهم کتابت شده است. این مقاله بعضی از ارزش های مراد المریدین را معرفی می کند.

قرآن کریم، طبق سخن و اعتقاد عارفان، مهم ترین منبع کسب معرفت در حوزه عرفان اسلامی است و معیار صحت حقیقت از توهم نزد ارباب معرفت است.از متون عرفانی استنباط می شود که دو گروه علی رغم اینکه در زی اهل سلوک اند، به دام افتاده خیالات باطل و گمان های نادرست از معارف و حقایق معانی قرآن کریم شده اند؛ نخست گروهی که در قصد سلوک و کشف حقیقت صادق اند، اما چون گرفتار ضخیم ترین حجاب، یعنی «حجاب خودی» و نفس هستند، ادراکاتشان کشف و مکاشفه نسیت، بلکه کج فهمی و ناشی از کوری حدقه بینش است، گروه دوم آنان که در قصد راه و هدف سلوک نیز آلوده به کسب جاه و نام اند و از این روی گفتارشان مردود است.از دیدگاه متون عرفانی فارسی هر دو گروه بی بهره از معرفت و شهود حق اند، و مدعیات آن ها باطل و راهزن است، هرچند که گفته های آنان ظاهری عارفانه و گفتمانی در مسایل عرفان است. برخی، این سلک بیانات معرفت نمای را به «نور نجس» تعبیر کرده اند. سنایی، مولوی، محمد غزالی، احمد غزالی و عین القضات نیز هر کدام نامی بر این رمز گویی های متظاهران مدعی کشف و شهود گذاشته اند، که در متن مقاله به آن پرداخته شده است. نیز در این پژوهش، چونی و چرایی موضوع با تفکیک و تحلیل از آرای مطرح در برجسته ترین متون عرفانی فارسی طرح و تحلیل و شواهد کافی در هر نکته ای آمده است.

در این نوشتار، به بررسی مسائل مربوط به سیاست و نحوه سیر و سلوک حکمرانان بر اساس کتاب مرصاد العباد نجم رازی پرداخته می شود. باب پنجم کتاب مرصاد العباد با عنوان «سلوک طوایف مختلف» به سیاست پادشاهان، وزیران و روسا همچنین شیوه سلوک آن ها اختصاص یافته است. مشروعیت حکومت پادشاهان، جایگاه مقام پادشاهی در عرفان، پادشاهی خاص و عام، برتری مقام پادشاه بر نبوت و عالم، شیوه سلوک پادشاهان و وزیران و... از جمله موضوع هایی هستند که در این مقاله به بررسی آن ها پرداخته می شود. نجم رازی،از جمله صوفیانی است که به ارتباط متقابل بین سیاست و عرفان معتقد است. از نظر او، پادشاهی عنایت خداوند به افراد است، و پادشاه، خلیفه خداوند بر روی زمین محسوب می شود، ولی اگر پادشاه کوچک ترین ظلمی کرد، نایبی خداوند از او ساقط می شود و او ابلیس روی زمین است. رعیت پروری از جمله مهم ترین کارهایی است که پادشاهان و وزرا باید به آن بپردازند. همچنین آن ها باید تمام کارهای خود را برای رضای خداوند انجام دهند و خود را در میان نبینند تا سلوکشان به سوی قرب الهی کامل شود.

مهم - اگر نگوییم تنها - منبع معرفتی عرفان نظری، به عنوان نظام هستی شناختی، مکاشفات عرفانی است، که از نظر عرفا دریچه ای به سوی حقیقت هستی می گشاید و ما را مستقیما با آن مواجه و یا یکی می سازد. یکی از دستاویزهای مهم مخالفان عرفان در نفی واقع نمایی معرفتی مکاشفات عرفانی، وجود اختلاف و ناسازگاری میان مضمون معرفتی این مکاشفات است که منجر به طرح دعاوی گوناگون و متعارض از سوی عرفا شده است (چالش دعاوی متعارض). این مقاله می کوشد با تبیین: .1تفاوت در درجات مکاشفات (اختلاف طولی)؛ .2تنوع در مکاشفات (اختلاف عرضی)؛3. خطا در فهم و دریافت مکاشفات؛4. آمیزش مکاشفه راستین با مکاشفه نما؛5. نارسایی در گزارش مکاشفهبه عنوان خاستگاه های اصلی وجود اختلاف و ناسازگاری در نگاه نخست میان دعاوی عرفا، روش صحیح رفع تعارض میان مکاشفات عرفانی را ارائه دهد.

 لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

دکتر ولیئی مطالب خود را این چنین آغاز کردند: بحث ما حول جایگاه زیارت در ادبیات عرفانی خواهد بود. برای ورود به بحث می باید شناخت اجمالی نسبت به عرفان، ادبیات عرفانی و مقوله زیارت پیدا کنیم. تعاریف متعددی از عرفان ارائه شده است که هیچ یک از این تعاریف جامع نبوده و بیشتر بر حسب ذوق و طبع محققین ارائه شده است. در واقع می‌توان گفت عرفان بینش واقعیت وحدانی هستی است که در ابتدا به نحو مجمل و بسیط وجود دارد و طی فرآیندی انفسی به‌نام سیروسلوک بسط و تفصیل پیدا می‌کند. منظور از واقعیت وحدانی هستی، وجود حضرت حق است که فی الجمله برای همه آدمیان وجود دارد. چنین تعریف از عرفان هم در فرهنگ فارسی موجود است و هم در آثار عرفان‌پژوهان غربی مانند ویلیام جمیز، رودلف اتو، والتر ترنس استیس، واین پرودفوت و... از آن دفاع شده است. عرفان تجربه دیدن وحدانیت هستی است که در آثار غربی به این تجربه، تجربه عرفانی - Mystical experiences – گفته می‌شود. دو نوع تجربه عرفانی توسط عرفا و عرفان‌پژوهان معرفی شده است که به عنوان تجربه عرفانی آفاقی و تجربه عرفانی انفسی از آن یاد می‌شود. نتیجه تجربه عرفانی آفاقی برای عارف این است که هرچه که در جهان می‌بیند حضرت حق است که نمونه‌های متعددی در ادبیات فارسی دارد. در تجربه عرفانی انفسی، عارف یا تجربه‌گر، نگاه بیرونی ندارد بلکه نگاهی به دورن خود دارد و شهود در خود دارد و هرگاه به خود می‌نگرد حضرت حق را درمی‌یابد که نمونه‌های این نوع تجربه در ادبیات عرفانی ما فروانی کمتری دارد. دکتر ولیئی در ادامه نشست افزودند که تجربه عرفانی دارای ویژگی‌های متعددی است. معرفت بخشی یکی از ممیزه‌های تجارب عرفانی است که منجر به شناخت و معرفت نسبت به هستی می‌گردد. ویژگی دیگر تجارب عرفانی، گذرا بودن است. همچنین تجارب عرفانی عمدتا بیان ناپذیر هستند و از نظر ویلیام جیمز اگر تجربه‌ای قابل بیان بود اصلا نمی‌توان بر آن نام تجربه عرفانی نهاد. انفعالی بودن از دیگر ممیزه‌های تجربه عرفانی است به بیان بهتر برای کسب تجارب عرفانی، دستورالعمل‌های مشخص و برنامه مدون و دقیقی مورد نیاز نیست. در مورد خصیصه انفعالی بودن تجارب عرفانی باید توجه کرد که می‌توان زمینه‌های تجربه عرفانی را فراهم نمود، اما لحظه‌ی وقوع تجربه عرفانی از منظر عارفان عنایت است و نوری است که خداوند در دل هرکس که بخواهد قرار می‌دهد. در ادبیات عرفانی از این مسئله به عنوان جذوه یا عنایت بی‌علت یاد می‌شود. مجموعه اعمال جوارحی و جوانحی اعمال سلوکی را تشکیل می‌دهند. صرف تقید به این اعمال موجب وصال و تجربه عرفانی نخواهد بود اما همه واصلان و عارفان از زمره کسانی بودند که این اعمال و مقدمات را طی کرده‌اند. در ادبیات عرفانی ما این اعمال مشخص است و در بسیاری از ابیات به آن‌ها اشاره شده است به عنوان نمونه شاه قاسم انوار برای کسب تجربه عرفانی در بیتی پنج ریاضت عمده و اصلی را ذکر می‌کند: صمت و جوع و سَهَر و ازلت و ذکری به دوام / ناتمامان جهان را کند این پنج تمام البته وجود پیر – شیخ، استاد – از مقدمات مهم در کسب تجارب عرفانی است. در واقع می‌توان گفت عنصر وجود پیر و استاد مهم‌ترین مقدمه در حصول به تجارب عرفانی است. کلمه زیارت در عرفان در همین مرحله ظهور پیدا می‌کند. ریشه معنایی و وجه تسمیه زیارت در ادبیات عرب در جایی است که شخص با روی آوردن توام با محبت و توجه باطنی به چیزی از امور دیگر رویگردان می‌شود که در ادبیات فارسی زیارت به معنی نوع خاصی از دیدار ترجمه شده است. از نظر عرفا مصداق کامل زیارت، زیارت شخص کامل است که در مجموعه آموزه‌های عرفانی ما مهم‌ترین رکن سلوک دیدار اهل معنا و کاملان حی و زنده است. بالاترین مرحله زیارت، زیارت خداوند است. در جهان هستی خداوند از طریق صورت‌ها قابل رؤیت است. این صورت‌ها دارای مراتبی است، ازاین‌رو عرفا به زیارت شخص کامل که آیینه‌ خدانماست و همچنین زیارت مشاهد و مزار انبیاء و اولیاء می‌روند. سازوکار تعالی افراد در زیارت نکته‌ای است که باید به آن توجه شود. زیارت در شرایع به معنی جابه‌جایی فیزیکی است که یک فرآیند آفاقی است. در مشی عرفانی علاوه بر این جابه‌جایی فیزیکی، سیر باطنی نیز وجود دارد و عارف باید در این مسیر به این فهم برسد که (( آنچه که هست در نهاد خود توست)). ازاین‌رو کارکرد اصلی زیارت انسان‌های کامل در معرفت نفس است. از منظر عرفا نهایت سلوک، دیدن فرا من – دیدار با خود – است. غرض از زیارت انسان برین، دیدار با خویشتن است که در دفتر پنجم مثنوی به این مسئله اشاره شده است. از منظر عرفا، در مواجه با انسان‌های کامل چه آنان که دارای وصف حیات‌اند و چه آنانی که دارای وصف ممات‌اند، انسان به معرفت خویشتن می‌رسد. زیرا آن انسان‌های کامل نفسی ندارند و مانند آیینه‌ای هستند که نفس افراد را به آنها نشان می‌دهند. زیارت نیز در نظر عرفا در جهت تحصیل همین معنا است. دکتر ولیئی در انتهای نشست عنوان کردند که سازوکار تعالی در زیارت، خودشناسی است. خودشناسی شرط اصلی حرکت است. زیارت، هیجان لازم برای سلوک به انسان می‌بخشد که به تعبیر مولوی (( دیدن ایشان شما را کیمیاست )). در واقع سالک با زیارت مشاهد مشرفه و کاملان، نیروی لازم – همت – جهت پیمایش طریق معرفت را کسب می‌کند. مراقبه از مهم‌ترین ارکان سلوکی است که به معنی پاسداشت باطن و ظاهر می‌باشد. مقوله زیارت با مراقبه ارتباط وسیعی دارد، به طوری که می‌توان گفت یکی از راه‌های تقویت مراقبه زیارت است، زیرا وقتی فرد در شعاع وجودی این بزرگان قرار می‌گیرد نفی خواطری از او شکل می‌گیرد و فراغ خیال و آسایشی برای او حاصل می‌شود که هسته اولیه مراقبه را شکل می‌دهد. پایان نشست به پرسش و پاسخ گذشت و مهم‌ترین نکاتی که در بخش پرسش و پاسخ به آن اشاره شد ازاین قراراند : در ادبیات عرفانی ما و آثار عرفانی مکررا اشاره شده است که غایت زیارت، حتی حج، زیارت انسان کامل است. زیارت یک عمل سلوکی جامع است. دین دارای سه ساحت باورها و اندیشه‌ها، کنش‌ها و کردارها، عواطف و احساسات می‌باشد که مقوله زیارت همه این ساحت‌ها را دربر می‌گیرد. مطابق با ساحت‌های مختلف آدمی، زیارت نیز دارای مراتب است و نمی‌توان گفت که عارفان به زیارت ظاهری و اعمال زیارت بی‌تفاوت بوده‌اند. در اشعار و متون ادبی ما بالاترین و پایین‌ترین سطح زیارت از زیارت جسمانی تا زیارت خویشتن مورد توجه قرار گرفته است. عالَم، عالَم تدرج است و برای شناخت انسان کامل و رسیدن به معرفت تام باید مرحله به مرحله مراحل سلوک را طی کرد. ازاین‌رو عارف برای وصال به مراتب عالیه کمال می‌بایست مرحله زیارت ظاهری را پشت سر گذاشته باشد. باید توجه کرد که آیین‌های تشرفی هویت‌ آفاقی دارند. (تهیه کننده: محمد پاینده)

شباهت بین تصوف اسلامی با عرفان دیگر اقوام جهان، بی شک در خور توجه بسیار است، اگرچه ویژگی های مشترکی در تجارب عرفانی جهان است، نباید انتظار داشته باشیم که همیشه و همه جا با کلمات مشابهی بیان شده باشد، اما وقتی می بینیم مضامین و حتی تمثیلات مورد استفاده در اوپانیشاد و مثنوی درباره موضوعات مختلف مشابه ودر بعضی مواقع کاملا یکسان است، حیرت خواهیم کرد.در این مقاله مفهوم عرفانی وحدت وجود در اوپانیشاد و مثنوی مورد تطبیق قرار گرفت، در کار تطبیق تلاش به موارد مهم آن اشاره شود، اما هرگز همانندسازی مد نظر نبود بلکه تناسب ها مورد توجه قرار گرفت، این تناسبات آشکار کننده نکات ظریف غیر منتظره ای است. زیرا دو مکتب در مجموع خود بینشی مشابه از موضوعات اصلی متافیزیک دارند.

آنچه امروزه به نام «عرفان اسلامی» شناخته شده، با پا نهادن به حریم فکری و فرهنگی اقوام و ملل مختلف، تحت تاثیر جهان‌بینی خاص آن اقوام، به گنجینه اندیشگی خود، تنوع و غنا بخشید. عرفان اسلامی، اگرچه آموزه‌های عبادی و خداشناسی خود را از منابع اصیل اسلامی - قران و کلام نبوی - گرفته است، اما از لحاظ جهان‌بینی، سخت تحت تاثیر افکار و اندیشه‌های سامی و ایرانی و فیلسوفان یونانی به ویژه افلاطون و نوافلاطونیان بوده است. در این گفتار در پی آنیم تا ابتدا اصول جهان‌بینی سامی و ایرانی را شناسایی کرده، سپس به نحوه تاثیر آن جهان‌بینی در مجموعه افکار و اندیشه‌های عرفان اسلامی بپردازیم. با این بررسی خواننده محترم می‌تواند علت اساسی «ناسازگاری عرفان ایران و جلوه‌ها و مظاهر آن را با عقاید سایر جهان اسلام » آن‌گونه که بر تولد اشپولر در بررسی عرفان حلاج از آن خبر داده، دریابد.