جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله روایاتی که مکررا مورد استناد فلسفه صدرایی به تاسی از عرفان ابن عربی برای اثبات توحید تشبیهی و وحدت وجودی قرار گرفته، روایت نبوی «ان الله خلق آدم علی صورته» است. فلسفه صدرایی روایت را چنین معنا می کند که خداوند آدم و انسان را بر صورت خویش آفریده و انسان مظهر اسماء و صفات الهی و شبیه خداوند است. ابن عربی در فصوص می نویسد: «آدم بر اساس روایت ان الله خلق آدم علی صورته، جامع همه نعت های حضرت الهیه است که عبارت است از ذات و صفات و افعال، و صورت آدم جز صورت خداوند نیست.» (فصوص الحکم؛ ج‏۱ ؛ ص ۱۹۹، و نیز فتوحات مکیه، ج ۲، ص ۶۷) ملاصدرا در شرح بر اصول کافی در ذیل روایت «ان الله خلق آدم علی صورته» : «خداوند از مَثل منزه است اما از مثال نه (!!) و اگر بین نفس و روح آدمی با خداوند شباهت نبود، امیرالمؤمنین علیه السلام نمی گفت: من عرف نفسه فقد عرف ربه، پس بین نفس آدمی با خالقش در ذات و صفات و افعال مشابهت وجود دارد.» (شرح أصول کافی (صدرا) ج‏۳ ص۳۹۲) و نیز : «بدان که انسان کامل چون خلیفه خداوند است بر صورت خداوند آفریده شده است.» (مفاتیح الغیب ص۱۹) ملاهادی سبزواری: «و امّا از اخبار مثل قول نبی ص : «انّ اللّه خلق آدم علی‏ صورته‏»، و صورت او، صفات جلال و جمال او، و صفات ثبوتیّه و سلبیّه او و صفات تنزیهیّه و تشبیهیّه اوست و آدم، مخلوق بر صورت اوست، ... عارفی گوید: خداوند- جلّ شأنه- خواست ظاهر کند ذاتش را در صورت جامعه، پس ظاهر فرمود خود را، در صورت «انسان»، (أسرار الحکم؛ ج‏۱ ؛ ص ۳۴۷/ شرح الأسماء الحسنی؛ ص۴۳۹) آیت الله جوادی آملی: «در فلسفه و عرفان، از انسان به «کون جامع» تعبیر می‏ کنند....انسان با ماهیت خارجی خود، مرکب از روح و جسم (نفس و بدن) است که نفس او مجلای حق است و خداوند فقط او را از میان مخلوقاتِ خویش، نماینده خود قرار داد و برای خلافت و جانشینی خویش در زمین برگزید، چنان که بسیاری از مفسران، جمله «خلق اللهُ تعالی آدمَ علی صورته» را به همین معنا تفسیر کرده‏ اند»(حق و تکلیف در اسلام ص ۸۱) آقای حسن زاده آملی : «در روایت است که خداوند آدم و فرزندانش را بر صورت رحمن آفریده است و نیز: إنّ اللّه خلق‏ آدم‏ علی‏ صورته‏. و نیز : ما خلق اللّه شیئا أشبه به من آدم.(خداوند هیچ موجودی را شبیه تر به خودش از آدم نیافریده است)» (هزار و یک کلمه ؛ ج‏۱ ص۲۰۴) آقای حسینی تهرانی صاحب کتاب روح مجرد: «و این است معنای خلیفة اللّهی، و معنی و مفاد حدیث شریفی که از رسول اکرم روایت شده است که: خلق اللّه آدم علی‏ صورته» (امام شناسی ؛ ج‏۵ ص۸۴) گفتنی است که اشاعره قائل به تجسیم و تشبیه نیز روایت را مانند فلاسفه و عرفا معنا می کنند. تا اینجا تفسیر فلسفه صدرایی و نیز اشعریان را از روایت «ان الله خلق آدم علی صورته» دیدیم اما در کلام عقلی و وحیانی شیعه از آنجا که هیچ گونه مشابهتی بین خالق و مخلوق نیست و به حکم عقل هر گونه شباهت بین خدا و آفریدگانش به معنای نقصان در ذات قدوسی خداوند خواهد بود، روایت معنای دیگری دارد: حسین بن خالد می گوید: به امام رضا (ع) گفتم: مردم روایت می کنند که رسول خداوند ـ ص ـ فرموده: خداوند آدم را بر صورت خودش آفریده است؟ امام علیه السلام فرمود: «خدا آنها را بکشد. اینان اول حدیث را حذف کرده اند {و چنین معنای باطلی را به حدیث نسبت داده اند}. رسول الله به دو مردی که به همدیگر دشنام می دادند برخورد کرد و شنید که یکی از آنها به دیگری می گفت: خداوند صورت تو و هر کسی که شبیه توست را زشت گرداند! رسول خدا فرمود: ای بنده خدا! چنین دشنامی را به برادرت نگو، خداوند حضرت آدم {که همه انسانها فرزندان اویند} را بر صورت برادرت آفریده است.» (توحید صدوق، ص ۱۵۳) شیخ صدوق در ذیل این روایت می نویسد: «اهل تشبیه و تجسیم، اول این حدیث را حذف کردند و گفتند: ان الله خلق آدم علی صورته»، پس هم خود گمراه شدند و هم دیگران را گمراه کردند.» در روایتی دیگر امام صادق (ع) می فرماید: «اصحاب تناسخ شیوه دین را پشت سر خود انداختند و گمراهی ها را برای خویش تزیین کردند ... و گمان کردند که تدیبر کننده جهان (خداوند) بر صورت مخلوقات است به دلیل (تفسیر غلط از) این روایت که ان الله خلق آدم علی صورته» (إحتجاج طبرسی ج‏۲ ؛ ص۳۴۴) علامه حلی متکلم عالیقدر شیعه در باره تفسیر تشبیهی اشاعره از روایت «ان الله خلق آدم علی صورته» می نویسد: «این خبر و مانند آن برای خداوند صورتی مانند صورت انسان ثابت کرده اند و خداوند را به خلقش شبیه کرده اند. این قول، تجسیم و کفر است و قابل تاویل نیست. خداوندصورت کسانی را که چنین روایاتی را جعل کرده اند {و یا آنها را به غلط معنا کرده اند} زشت گرداند.» (دلائل الصدق لنهج الحق، ج‏۴، ص ۱۶۷)

البشارة و الإتحاف بما بين ابن تيمية و الألباني في العقيدة من الإختلاف یا «النقول الواضحة الجلية في عرض انكار الألباني في العقيدة علی ابن تیمية»، به قلم حسن بن علی سقاف، کتابی است در طرح ایرادات و نقدهای شیخ محمد ناصرالدین بن حاج نوح البانی (متوفی 1420ق) معروف به «البانی‎» بر افکار و دیدگاه‎های تقى‎الدین ابوالعباس احمد بن شهاب‎الدین معروف به «ابن تیمیه» (متوفی 728ق). کتاب مشتمل بر مقدمه نویسنده، 17 فصل، یک خاتمه و یک بخش الحاقی است. در هر فصل ابتدا دیدگاه ابن تیمیه مطرح شده و سپس با کلمه «قلت» پاسخ داده شده است. او در ادامه چنین توضیح می‎دهد: سبب تألیف این کتاب ملاقاتم با جوانی از شاگردان البانی بود که از من پرسید: چرا البانی با ابن تیمیه در بعضی مسائل عقیدتی مخالف است و بر او اشکال می‎کند؟ پاسخ دادم: این سؤال را باید پیش از آنکه از من بپرسی از استادت البانی بپرسی چراکه او از جمله تقبیح و مذمت‎کنندگان عقاید ابن تیمیه در مسائل متعدد است که اگر کسی آن‎ها را جمع کند بالغ بر دویست مسئله می‎شود. او گفت: ای‎کاش از آن‎ها اطلاع می‎یافتم. گفتم برای تو رساله‎ای در رابطه با برخی از این مسائل می‎نویسم. باشد که به یاری خداوند همه این مسائل را گردآورم و در کتابی بزرگ همه مسائلی که در آن‎ها اختلاف بین ابن تیمیه و ابن قیم و شوکانی و مقلدینشان و پیروانشان چون البانی و برخی از سلف ذکر کنم.

اهمیت و ضرورت پرداختن به حدیث، با توجه به جایگاه معرفتی آن در اسلام، و نوع برخورد با آن در بستر تاریخی گذشته، برکسی پوشیده نیست؛ بدین جهت بررسی سندی و معناشناسی احادیث مبهم و چند پهلو جهت رفع ابهام ضروری است. خصوصا احادیث غیر فقهی و به ویژه کلامی، که با نوعی کم توجهی همراه بوده است. این پایان نامه، پژوهشی در حدیث "ان الله خلق آدم علی صورته" است که برای اطمینان از صدور آن از ناحیه ی معصوم (علیه السلام)، ابتدا به ارائه ی پیشینه ی حدیث، گزارش های مختلف نقل حدیث و اعتبار سنجی آن پرداخته است، آن گاه در ادامه جهت پی بردن به مقصود معصوم (علیه السلام) و رفع ابهام، از معنای حدیث که ناشی ازمرجع ضمیر در "صورته" است، دیدگاه های اندیشمندان در علوم مختلف از جمله: کلام، عرفان، حدیث، تفسیر(عرضه به قرآن)، به تفکیک، ارائه شده و در پایان، جمع بندی، نتایج پژوهش و پیشنهادات، آمده است.

حدیث «ان الله خلق آدم علی صورته»، از جمله مستندات صوفیه و عرفا است؛ چنانکه بارها مورد استناد مدون اصلی عرفان نظری، یعنی «ابن عربی» قرار گرفته است. او در مهمترین اثر خویش، یعنی «الفتوحات المکیه» تلاش کرده تا این روایت را هماهنگ با نظریه وحدت وجود نشان دهد؛ از این رو آن را در موضوعات گوناگون مربوط به نظریه مزبور مطرح کرده است. ابن عربی قائل است که ضمیر «ها» در «صورته» به خداوند برمی گردد؛ به همین جهت تمام توضیحات وی درباره این حدیث، مبتنی بر خلق انسان بر صورت خداوند است. حال آنکه با توجه به شان صدور این حدیث که در منابع کهن و معتبر ثبت و ضبط شده است، نمی توان ضمیر را به خداوند ارجاع داد؛ چنانکه توضیحات دانشمندان بزرگ درباره این حدیث، گویای آن است که ضمیر، به خداوند برنمی گردد. افزون بر آنکه مدلول آیات و روایات، تطبیق حدیث مذکور را با نظریه وحدت وجود، به چالش می کشد.

این مقاله پژوهشی پیرامون سند و دلالت حدیث «ان الله خلق آدم علی صورته» می باشد. در این مقاله ابتدا سند و مفهوم حدیث بررسی می شود، سپس براساس مبانی توحیدی اسلام، به رفع ابهام حدیث که ناشی از مرجع ضمیر «صورته» است، پرداخته می شود.