جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیخ احمد در آخرین نامه مکتوبات، چون با سؤال سختی روبرو می‌شود که: «چه فرقی است میان تو که ممکن را ظل واجب می‌دانی و شیخ اکبر که ممکن را نسبت به واجب، ممکن می‌داند و بنابراین چرا باید شیخ را سرزنش کرد»، برمی‌آشوبد که این قسم علوم معارف سُکریه است و الفاظ آن از نارسایی حقیقت معامله است: «ممکن چه بوَد که ظل واجب باشد؟ واجب را چرا ظل بوَد که موهم تولید به مثل است و مبرّا از شائبه عدم لطافت اصل. هرگاه محمد رسول‌الله را از لطافت ظل نبود، خدای محمد را چگونه ظل باشد؟

شیخ ‌‌احمد سرهندی برای اثبات این معنا که مظهر عین ظاهر و سایه عین اصل نیست، به ذکر مثالی مبادرت می‌ورزد: «عالم ذوفنونی خواست که کمالات متنوعه خود را در عرصه ظهور جلوه دهد و خفایای مستحسنۀ خود را در معرض وضوح آرد، ایجاد حروف و اصوات نمود و در مرایای آنها، آن کمالات مخفیه را ظاهر ساخت.

اندیشه‌های ابن‌عربی درباره «وحدت وجود» و به‌ویژه در عبارت «سبحان من اظهر الاشیاء و هو عینها» مخالفت‌های وسیعی را برانگیخت که مشهورترین آنها در نامه علاءالدوله سمنانی به عبدالرزاق کاشانی متبلور گشت. این مخالفت‌ها به پیدایش نظریه «وحدت شهود» علاءالدوله سمنانی در مقابل وحدت وجود انجامید و توسط میر سیدعلی همدانی (شاگرد نامدار علاءالدوله) و بزرگانی مانند سیدمحمد گیسودراز و شیخ‌‌احمد سرهندی در شبه‌قاره هند رواج یافت.

نظریه وحدت وجود یکی از اندیشه‌های اساسی عارفان مسلمان است که از سده‌های نخستین شکل‌گیری تصوف و عرفان اسلامی در بیان و نوشته‌های ایشان به آن اشاره شده است. با ظهور ابن‌عربی در قرن هفتم هجری این نظریه از تحلیل‌ها و تبیین‌های دقیق و منسجم تری برخوردار شد و بن‌مایه اصلی مکتب عرفانی وی را تشکیل داد. پس از ابن‌عربی، قونوی و دیگر شارحان اندیشه‌های وی به تثبیت و تحلیل عقلانی نظریه وحدت وجود پرداختند. تا جایی که دیدگاه ابن‌عربی میان مشایخ تصوف و عرفان مقبولیت فراگیری پیدا نمود. در این میان شیخ علاءالدوله سمنانی(م736 ق) و سید محمد گیسودراز(م825 ق) و شیخ احمد سَرهِندی (م 1034 ق) از مشایخ تأثیرگذار خراسان و شبه قاره هند مقابله جدی با وحدت وجود ابن‌عربی نموده‌اند. انتقادات ایشان ناظر به: 1ـ استعمال قید اطلاق بر وجود خداوند 2ـ یکی دانستن حق و خلق 3ـ متصف شدن خداوند به صفات مذموم 4ـ حلول و اتحاد حق با خلق و 5ـ قرب، معیت، سریان و احاطه ذاتی حق نسبت به عالم می‌باشد. سمنانی و به پیروی وی، گیسودراز و سرهندی از طرفداران نظریه وحدت شهود در مقابل وحدت وجود می‌باشند. در پژوهش حاضر پس از تبیین نظریه وحدت وجود با توجه به آثار ابن‌عربی و شارحان مکتبش و نیز بیان آراء وجودشناسی و انتقادات سمنانی و گیسودراز و سرهندی، در مقام تحلیل و نقد انتقادات، این نتیجه حاصل شده که ایرادات ایشان برخاسته از 1ـ شرایط فرهنگی و اجتماعی زمانه و در نتیجه تفکیک اعتقادات دین اسلام از هندوئیسم و بودیسم بوده است. همچنین2ـ عدم وصول به عمق کلام ابن‌عربی در اطلاق مقسمی وجود و3ـ خلط میان اعتبارات وجود (قسمی و مقسمی)4ـفضای تنزیهی حاکم بر نظام وجودشناسی سه عارف فوق الذکر از مواردی است که در مقام تحلیل و بررسی مورد توجه قرار گرفته است.

مقاله حاضر بر اساس منابع دست اوّل مکتب تفکیک که پیروان آن غالباً آن ها را از دسترس محققان دور نگه می‌دارند، اثبات می‌کند که مبانی مکتب تفکیک که داعیه مخالفت با فلسفه و عرفان دارد، دقیقاً همان مبانی مکتب فلسفه و عرفان است، و ایشان در مطالبی مانند «نفی معنای حقیقی خلقت» و «وحدت وجود و یکی بودن خالق و مخلوق» و «نفی تعقّل و تفکّر و روی آوردن به کشف و شهودهای صوفیانه» و «سوفسطایی‌گری و نفی هر واقعیّتی غیر از وجدان و شهودهای درونی» و سایر مطالب اساسی عقیدتی، کاملاً هم نوا با همان فلسفه و عرفانی هستند که خیال می‌کنند با آن مخالفند.

مقاله حاضر عهده دار بررسی دیدگاه های انتقادی و اصلاحی یکی از بزرگان مکتب نقشبندیه هند: شاه ولی ا... دهلوی نسبت به تصوف است. ابتدا درباره ورود تصوف به هند و آثار آن اشاره شده و سپس زمان ظهور شاه ولی اله توصیف و در ادامه به انتقادهای او درباره تصوف پرداخته شده است. به دنبال این مباحث، دیدگاه های خاص شاه ولی در خصوص اصلاح تصوف و تبیین بحث پرمناقشه وحدت وجود و وحدت شهود بررسی شده است. اندیشه اصلاح دینی صوفی مورد مطالعه مشتمل بر عنصر اجتهاد در اسلام، تبیین عدم جدایی شریعت و طریقت و احیای حدیث، از مباحث دیگر این مقاله است. در بخش پایانی نیز اندیشه اصلاح حکومت و سیاست از منظر این صوفی نقشبندی تبیین شده است.