جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با بررسی زبان پنج شاعر بزرگ معاصر ایران در یک نگاه کلی باید گفت که شاعران نوگرا از دیدگاه سبک شناسی در دو سطح فکری و ادبی، تفاوت عمده ای با شاعران سنتی دارند. اما در سطح زبانی، با گذشت این همه زمان، در واقع مغلوب زبان پیشینیان شده اند، البته در میزان تاثیرپذیری از زبان کهن، میان پنج شاعر مذکور تفاوت هایی وجود دارد که مستلزم مقاله ای جداگانه است.به نظر نگارنده، اخوان ثالث در این زمینه از هم عصران خود گوی سبقت را ربوده و از هر شاعر خراسانی، خراسانی تر است، حتی آثاری که به شیوه نو آفریده، هم چنان بیانگر ارادت او به زبان خراسانی است. شاید بتوان گفت که تقریبا تمام ویژگی های زبانی سبک خراسانی در آثار اخوان- کم یا زیاد- یافت می شود. هم چنین او زبان خراسانی را ناتراشیده و زمخت به کار می برد و همین قضیه گاهی از استواری زبان شعری او می کاهد. اگر او در کاربرد زبان کهن این همه اصرار نمی ورزید، شعر او به مراتب بیشتر مورد توجه اهل ادب و منتقدان تیزبین قرار می گرفت. با این وجود باید اذعان کرد که او یک پل ارتباطی بین زبان خراسانی و زبان گفتاری معاصر برقرار نموده و با این تلفیق، شکل و ساختار منسجم و متناسب در شعر نو فارسی پدید آورده است. در مجموع، زبان اخوان با این همه فراز و نشیب، فصاحت و بلاغتی دارد که استادان بزرگی نظیر دکتر خانلری را شیفته خود کرده است.

در این مقاله به بررس سیر تحول شخصیت شاعری اخوان می‌پردازیم. ابتدا برخی مفاهیم کلیدی، مثل شخصیت شاعری و شخصیت تاریخی را تعریف کرده‌ایم و سپس به بررسی اشعار اخوان پرداخته‌ایم. سیر تطور شخصیت اخوان در آثارش از شاعری فردگرا و سنت گرا آغاز شده (دوره‌ اول) و در ادامه به شاعری اجتماعی، امیداوار و مبارز می‌رسد (دوره دوم) . در دوره سوم تکوین شخصیت شاعریش، او شاعری است معترض، پرخاشگر، نالان و گریان. در مرحله چهارم، شاعری می‌بینیم گرفتار یأس اتماعی و پناه برده به خوش باشیهای تخدیری و سرانجام در مرحله پنجم با شاعری مواجه می‌شویم که پس از گذر از دوره یأس اجتماعی، گرفتار یأس فلسفی شده و به گذشته، حال و آیندة خود با تردید می‌نگرد.

طعن یا آیرونی یک آرایه ادبی و نوع خاصی از بیان دو پهلو است که با ایهام و ابهام متفاوت است. این آرایه در آثار مهدی اخوان ثالث جلوه ای خاص دارد و می تواند در شمار ویژگیهای سبکی او به شمار رود. هر چند آیرونی در ادبیات فارسی پر کاربرد است، منتقدان کمتر به آن توجه نشان داده اند. در مقاله حاضر انواع آیرونی و مظاهر آن در شعر مهدی ثالث بررسی می شود.

در روانشناسی تحلیلی یونگ، آنیما مجموعه ناخودآگاهی است که منشا بسیار دوری دارد و نمونه نوعی همه تجارب اجدادی بشر در باب موجود مونث و باقی مانده همه احساسات و تاثرات حاصل آمده از زن و نظام سازش یابی روانی است که به میراث رسیده است. این پژوهش بر آن است تا با تکیه بر جلوه ها و کارکردهای کهن الگوی آنیما، همچنین ویژگی های نهادینه در این بخش از روان، اشعار اخوان ثالث را به گونه ای دقیق تر مورد کند و کاو قرار دهد. از آنجا که دو قطبی بودن، خاصیت ذاتی کهن الگوها است، در اشعار اخوان ثالث نیز می توان بسیاری از کارکردها و فرافکنی های مثبت و منفی آنیما را بررسی نمود و تحت تاثیر این کارکرد دوگانه، دیدگاه اخوان را نسبت به جامعه و محیط پیرامونش بخوبی توصیف کرد.

یکی از نقش‏ های زبان، نقش ادبی آن است که نقطه پیوند زبان ‏شناسی و ادبیات به ‌شمار می ‏رود. در نقش ادبی، تاکید بر پیام است و از اینجا است که زبان پیام بر زبان معیار برجسته می ‌شود. زبان ‏شناسان این برجسته ‏سازی را به دو طریق انجام می ‌دهند: انحراف از زبان معیار با عنوان هنجارگریزی، و افزودن قواعدی به زبان معیار با نام قاعده ‏افزایی در سه سطح معنا، صورت و تحقق صوری زبان. هنجارگریزی سخن را به شعر نزدیک می‏ سازد و قاعده‏ افزایی لباس نظم بر آن می ‏پوشاند.از آنجا که مجموعه شعر از این اوستا نماینده اوج هنری اخوان ثالث است، در این مختصر، بارزترین گونه برجسته‏ سازی در آن یعنی هنجارگریزی معرفی می ‏شود. علاوه بر بسامد بالای هنجارگریزی در مقایسه با قاعده ‏افزایی در سخن اخوان، هنجارگریزی در سطح معنا بیش از انواع دیگر آن دیده می ‏شود. این گونه شامل مباحث بیان و بدیع معنوی است که جنبه تخیل را در شعر به اوج می ‏رساند؛ به ویژه اینکه تشبیه و استعاره - دو شکل بارز صور خیال - به میزان بالایی در آن به ‌کار رفته ‏است. پس از آن، هنجارگریزی زمانی، یعنی کاربرد کلمات کهن، فراوان به ‌چشم می ‏خورد و بنابراین مشاهده می ‏شود که انواع دیگر هنجارگریزی که از فخامت سخن می ‏کاهد، در شعر اخوان کمتر یافت می ‏شود.

بر طبق روان‌ شناسی تحلیلی یونگ، روان انسان تشکیل ‌یافته از سیستم‌ های روانی است که به «کهن ‌الگو»(archetype)  و نمونه مثالی شهرت یافته ‌اند. این پژوهش بر آن است تا کهن‌ الگوی سایه را به ‌منزله مهمترین و بارزترین کهن ‌الگویی که در اشعار شاعر بزرگ معاصر، مهدی اخوان ثالث، بازتاب یافته است بررسی و تحلیل کند. از آن‌ جا که کهن ‌الگوی سایه در شخصیت انسان دارای کارکردهایی است که مربوط به جنبه منفی شخصیت انسان می ‌شود، در این پژوهش سعی شده است تا افزون بر کارکردهای منفی سایه، به کارکردهای مثبت آن نیز توجه شود و بازتاب آنها در اشعار و زندگی شاعر بررسی شود. چون یونگ «نمادها» را شکل آشکار کهن ‌الگوهای پنهان و رویاهای عمیق دانسته است و آفرینش‌ های هنری و ادبی را زمینه‌ های بازیابی و تجلی آنها می ‌داند، کهن ‌الگوی سایه در اشعار اخوان در ‌قالب شخصیت‌ های نمادین منفی نیز ظهور پیدا کرده ‌اند؛ «شغاد»، «دقیانوس»، «اسکندر»، «زن جغد»، و «جادو» نمونه‌ هایی از این مواردند.