جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابوالمکارم رکن الدین علاء الدوله احمد بن محمد بن احمد بیابانکی یکی از بزرگترین مشایخ صوفیه و از شاعران و نویسندگان اواخر قرن هم و اوایل قرن هشتم هجری است. زندگی شیخ در یکی از جنگ ها تغییر کرد که علّت آن جذبه ای بود که بوی رسید و متنبه شد و زندگی وی به در مرحله تقسیم شد: مرحله اول از تولد تا بیست و چهار سالگی و مرحله دوم از بیستو چهارسالگی تا زمان وفات اوست. شیخ در تصوّف پیرو اعتدال بود و از فرقه «کبراویّه» پیروی می‌کرد. پیر و مرشد وی شیخ نورالدّین عبدالرحمن اسفراینی کشرقی بود. در سال 697 اجازه ارشاد یافت. چراغ زندگی وی در شب بیست و دوم رجب(736 ه. ق) پس از هفتاد و هفت سال در برج احرار صوفی آباد خاموش شد. از نتایج طبع فیاض وی کتاب مکاشفات مشهور است و آثار متنوع و ارزنده ای به زبان های فارسی و عربی تألیف و تصنیف کرد. از جمله چهل مجلس از ملفوظات شیخ بود و سرگذشتی عبرت آمیز، و سیمایی صادق به عرفان و تصوّف، و جامع شریعت و طریقت است. این رساله نه تنها سرگذشت و آراء و قضاوت های سیاسی و اجتماعی و صوفیانه ی پیر سمنانی است، بلکه ازجهتی می توان آن از کتاب های رجالی صوفیّه به شمار آورد. در واقع مطالبی که باید در یک مجلس مذکور شده، در حلقه و اجتماع مدیران ابراز نشده، بلکه در هرمقامی و در هر وقتی که مناسب می دیده، فواید برای ارشاد سالکان بیان می کرد که به نوعی مقامه گویی است و طریق مقامات و احوال را بیان داشته است. ابواسماعیل عبدالله بن منصور الانصاری الهروی معرو ب پیر هرات و پیر انصار ملّقب به شیخ الاسلام از دانشمندان و عارفان قرن پنجم(هـ. . ق) است وی از اعقاب ابوایوّب انصاری است. آثار خواجه را بیش از بیست و چهار اثر دانسته اند که مهمّ ترین آن ها رساله صد میدان که یکی از دقیق ترین آثار عرفانی است. این کتاب در واق فقه اللغه میادین و منازل سکوک است که از هر منزل، منزل دیگر را به وجود می آورد، و مراحل سیر و سلوک را از توبه شروع و به بقا ختم می‌کند. مقامات را بار اوّل در صد میدان یکجا و برای هر مرتبت آن هر مقام، به ده درجه می رسد،همه هزار مقام می‌شود. خواجه عبدالله در سال (481 هـ . ق) در سن هشتاد و پنج سالگی دذشت و در گازرگاه (ده کیلومتری هرات ) به خاک سپرده شد.

عمل به دستوراتاخلاقي، از ضروريات زندگي انساني است که مي خواهد «انسان» بودنو « متعالي » شدن را درک کند . به جهت اهميت فراواني که اسلام براي اخلاق قائل شده است؛ علاوه بر کتب اخلاقي , آثار ادبي بسياري هم در زبان فارسيو هم در زبان عربي به بيان ارزش ها و مصاديق اخلاقي پرداخته اندبه طوري که مي توان گفت: ادبيات تعليمي، سهم چشمگيري نسبت به ساير انواع وسبک هاي ادبيبه خود اختصاص داده است. در همين راستا, در اين پژوهش سعي شده است تا در بخش اوّل ضمن ارائه تعاريفي از اخلاق و علم آن, همچنين ارتباط اخلاق با ديگر حوزه هاي بشري ( مثل عرفان و حکمت ) و بحثي مختصر پيرامون نسبيت گرايي در اخلاق, راهي به سوي بحث اصلي- بررسي تطبيقي ارزش هاي اخلاقي در گلستان سعدي و مقامات حريري – گشوده شود . از اينرو در ادامه بخش دوّم, به تعريف لغوي و اصطلاحي«مقامه» , سخني پيرامون مبدع اين فن و مقلّدان او و همچنين ذکر چند مقامه به عنوان نمونه پرداخته شده است . به جهت تکميل مطالب دربارة فنّ مقامه , ساختار و ويژگي هاي مهم آن برشمرده شده است . در بخش سوم نيز به زندگي و آثار سعدي ، سبك او در گلستانو ارتباط گلستان با فن مقامه و اخلاقپرداخته شده است . در ادامه نيز به زندگي و آثار حريري اشاره شده و همان روند براي شناخت او و کتابش پيگيري شده است . در بخش چهارم , سعي شده تابرشمردن مهم ترين و پرکاربردترين مضامين اخلاقي در اين دو کتاب , به صورت همزمان و با نگاه تطبيقي صورت گيرد . و در نهايت , اين نتيجه حاصل مي گردد که سعدي و حريري به مضامين اخلاقي در اثر خود بسيار توجه کرده اند وهرکدام با توجه به هدف خود , روش متفاوتي براي بيان مضامين اخلاقي دارند .

«مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه» و «منازل السائرین» به عنوان بهترین منابع عرفانی و اخلاقی – که برگرفته از آیات و روایات می باشند – همواره دریایی از معارف و اسرار حقایق، لطائف اخلاقیات، مراحل سیر و سلوک و خصوصیات مراتب ایمان را فراروی سالک الی ا... قرار می‌دهند. این تحقیق در صدد آن است که به روش توصیفی – تطبیقی حالات و مقامات عرفانی در ابواب صدگانه آنها را بررسی نماید و وجوه اشتراک و افتراق بین آن دو را مشخص کند. حدود و جوانب این مسأله به علومی همچون حدیث، ادیان، عرفان، حکمت عملی و اخلاق مربوط می شود.

این رساله درباره علاقه بین نصوص اسلامیه و تألیفات مهمترین عرفاء شیعه بحث می کنیم. موضوع این مقارنه تاریخ و اقوال و افعال امام حسین (ع) و یاران ایشان و از این نصوص عده مقامات استخراج کردم. بعض المقامات مختصه بامام حسین (ع) با مقامات مشروحه در نظر عرفاء تطابق دارد مثل مقام الولی المطلق، و از آن حجه عرفانیه على أهل السلوک تشکیل می گرد بر ضرورت اتباع امام حسین (ع) در حیاتشان و ائمه معصومین از ذریتشان بعد استشهادشان. از مقامات مهم که از نصوص دینیه استخراج شده؛ مقامشان عند الله وایشان ولی است در السفر الرابع با مقام التمکین للتکمیل؛ ومقامشان بین از مخلوقات ومعنى فضیله زین السماء؛ و مقام القرب الفرائضی؛ و مقامشان با رسول الله (ص). این مقامات علیتر از مقامات سالکین است چوب آنها بعد مقام فناء است، پس باید اضافه می شود به کلام عرفاء درباره حقیقه انسان کامل مقاماتشان. از مهمترین مختصات امام (ع) در عرفان شیعی تکمیل سالکین است و از نصوص این مقام تبیین کردم. و در احادیث دیگری در این رساله نشان می دهم که امام حسین (ع) کشف غطاء کرده بری اصحابشان شب عاشوری وبه مقام ساده شهداء أمه محمد (ص) رفع کرد. تا این مقامات و مقامات دیگه شکل می گیرد و آنها نو هستند بین تألیفات عرفاء، در آراء نصیر دین طوسی و سید حیدر آملی و روح الله لخمینی و عبد الله جوادی الآملی بحث کردم درباره عرفان عملی ومقام ولایه. و این آراء به نتائج رساله تشکیل می دهد.

از آنجا که مولانا به شریعت اعتقادی استوار دارد و همواره طریق اعتدال را پیش می گیرد، اشتراکات عرفانی بسیاری را در انچه که در مثنوی مطرح می کند با آنجه که علی (ع) در نهج البلاغه بیان فرموده است، می توان یافت و سرانجام اینکه، اگرجه عرفان با دین یکی نیست اما ریشه در دین دارد با این تفاوت که آنچه دین مطرح می کند،با توسع و تأویل، در عرفان شاخ و برگ بیشتری پیدا می کند و الا عارفان بزرگ همواره به آیات و احادیث و سنت پیامبر و صحابه تأسی می جویند و به خصوص عارفی چون مولانا که مثنوی اش چیزی جز تفسیر قران و حدیث نیست.

در فرهنگ اسلامی، آنچه که «احوال و مقامات عرفانی» نامیده شد، ابتدا به صورت مفاهیم ایمانی، اخلاقی و معنوی در قرآن کریم و سنت رسول خدا (ص) مطرح شده بود و به تدریج و با درجات مختلف، در عمل اصحاب و تابعین و دیگر مسلمانان راه یافت و سپس، با توجه به جنبه باطنی و معنوی حالات و مقامات و تغییرات و تحولاتی که در روح انسان ایجاد می کنند، از مفاهیم اخلاقی و ایمانی به عوامل سیر و سلوک باطنی تبدیل شدند و خلعت «اصطلاحات عرفانی» را یافتند.به گفته برخی از عارفان اهل سنت، اولین شخصیتی که از احوال و مقامات از جنبه عرفانی آن سخن گفته است، سرسلسله عارفان، امام علی (ع)، است و پس از حضرت، از راه اصحاب خاص و سر وی و نیز توسط زاهدان و سالکان راه عرفان، بحث احوال و مقامات مورد توجه و عمل قرار گرفته و به رشد و بالندگی خود رسیده است.در این مقاله، با توجه به اهمیت جایگاه بحث «احوال و مقامات عرفانی» در عرفان اسلامی، با بررسی تاریخی و تحلیلی در متون مهم و اصیل عرفانی، به بررسی و پاسخ این سوال پرداخته می شود که زمان پیدایی «احوال و مقامات عرفانی» چه هنگام است و سیر آن چگونه است و تحولات مهم و اساسی آن تا پایان قرن پنجم چیست؟

حضرت زهرا‌سلام الله علیها در میان زنان جهان دارای شخصیت ممتاز و منحصر به فرد بوده که در میان زنان جهان از اولین و آخرین، کسی هم رتبه او نبوده و نخواهد بود. با توجه به این که حضرت زهرا‌سلام الله علیها تنها زن معصوم امت اسلامی است که نقش رهبری دارد و به عنوان اسوه و حجت برای مردم معرفی و اطاعتش واجب است. باید مقامات ویژه حضرت زهرا‌سلام الله علیها بیان شود تا پیروان ایشان بدانند حضرت زهرا‌سلام الله علیها چه مقامات ویژه-ای داشته که در میان زنان جهان هیچ کس از چنین منزلتی برخوردار نبوده است.در این پایان‌نامه به تبیین مقامات ویژه حضرت زهرا سلام الله علیها بر اساس احادیث شیعه و سنی پرداختیم وهدف از بیان مقامات حضرت فاطمه‌(س)، آگاهی بیشتر با بلندای مقام حضرت فاطمه‌(س) و درس گرفتن از مکتب او است، تا هر زن مسلمان دریابد که چه الگوی ارزنده‌ای در تمامی زمینه های زندگی دارد

عرفان، گرایش معنوی گسترده ای است که بیشتر در میان پیروان ادیان دیده می شود، و اساسا ادیان در زمینه های عرفانی با یکدیگر قرابت و تفاهم بیشتری دارند، چنان که بین دو نظام عرفان عملی مسیحیت و اسلام، این تشابه و تفاهم بسیار زیاد است. مقاله حاضر، به مقایسه مقامات عرفانی در نزد پدران صحرا و تصوف اسلامی در چهار قرن اولیه می پردازد. در آغاز مقاله، به چگونگی شکل گیری سخنان پدران صحرا در چهار قرن اولیه میلادی و پیدایش تصوف اسلامی و اهمیت عرفان عملی در هر دو نظام فکری اشاره شده، و در متن، بر اساس تقسیم بندی ابونصر سراج، در کتاب اللمع فی التصوف است که در آن به ترتیب، هفت مقام توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا آمده است. در همه موارد ابتدا آیاتی از قرآن و کتاب مقدس که مورد استناد عارفان مسلمان و مسیحی بوده، ذکر شده، سپس از پیامبر اسلام و عیسی مسیح سخنی نقل شده است، و سخنانی از بزرگان صوفیه هر دو نظام، متناسب با هر مقام بیان و تحلیل شده است. بر پایه این سنجش، زهد اسلامی معتدل تر از گوشه نشینی راهبان مسیحی به نظر می رسد.

مقدمه وجود آدمی با فطرت الهی سرشته شده است و همین سرشت الهی باعث شده که آدمی همواره در جستجوی حقیقت و اعتلای خویش گام بر دارد . با توجه به آموزه های اسلامی ، یکی از راههای شناخت پروردگار ، عرفان است که در آن سالک از طریق مراحل سیر و سلوک به تهذیب نفس خویش می پردازد . عرفا برای رسیدن به حقیقت به منازل و مقاماتی قائلند که عملاً باید طی شوند و بدون عبور از آن منازل وصول به حقیقت را غیر ممکن می دانند زیرا عارف کمال را در رسیدن می داند نه در فهمیدن . برای رسیدن به لقاءالله باید مراحلی را طی نمود که این مراحل با توجه به پیشینه تاریخی عرفان ، در نزد عرفا متعدد و متنوع است . در چند قرن اوّل اسلامی ، عرفا حقایقی را که از طریق کشف و شهود بدانها رسیده بودند برای شاگردان خویش بازگو می کردند که همین امر باعث شد مسائل عرفانی طرح شود و تا اینکه در قرن هفتم هجری عرفان توسط محیی الدین عربی به صورت رسمی تدوین گشت و عرفان بعد از این زمان در حوزه ها و مدارس در کنار سایر علوم تدریس می شد و با حمله مغول و از بین رفتن خلافت عباسی ، زمینه روی کار آمدن صفویان و قوّت گرفتن شیعیان مهیا شد و به تبع آن عرفان شیعی در حوزه های دینی مورد توجه قرار گرفت در بررسی مقامات از نظر سیر تاریخی ، کتب عرفانی متعددی که در این زمینه نوشته شده اند از جمله منازل القاصدین الی الله از حکیم ترمذی ، اللّمع فی التصوف از ابونصر سراج ، منازل السائرین از خواجه عبدالله انصاری و مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه از عزالدین محمودکاشانی و ... که در هر کدام از این آثار در مورد مقامات و چگونگی آن سخنانی گفته شده است که با توجه به نوع سلوک آنها ، تنوع و تعدد مقامات در این آثار مشهود است . امام خمینی نیز به عنوان یکی از عرفای سر شناس معاصر به مراحل سیر و سلوک در آثار منثور و منظوم خویش پرداخته است . در این پژوهش مقامات را در ده مرحله در دیوان اشعار بررسی شد ، و مراحلی را به عنوان مقدمات مقامات پیش از این مراحل ده گانه قرار داده ایم زیرا امام خمینی در آثار منثور خویش برای مرحله اول ، سه مرحله در نظر گرفته است که عبارتند از : تفکر ، یقظه و عزم که ما آنها را تحت عنوان « مقدمات مقامات » بررسی نموده ایم .بررسی مراحل سیر و سلوک بدین صورت انجام پذیرفته است که ابتدا از نظر لغوی و اصطلاحی بررسی شده است ، آنگاه آنها را از نظر قرآنی و روایی بررسی کرده ایم و سپس اشعار عرفانی را با توجه به آثار منثور امام و عرفا بررسی و تحلیل نموده ایم . این پژوهش بر مبنای دیوان امام خمینی (ره) با تعلیقات علی اکبر رشاد انجام پذیرفته است و تمامی ارجاعات ابیات تحقیق در آن بدین صورت است : دیوان / شماره صفحه / شماره بیت .

از مهم ترین و پیشینه دارترین مباحث علم عرفان، بحث از مراحل و منازل سلوک است. عارفان مسلمان از مراحل سلوک به مقامات، منازل، احوال، درجات، مواقف و... تعبیر نموده و برای تبیین هر یک از این مراحل اصطلاحی ایجاد کرده اند. در واقع، نخستین اصطلاحات عرفان اسلامی مربوط به بیان همین احوال و مقامات و دیگر مراحل سلوک است و گویا چنین بحثی پیشینه ای به بلندای خود عرفان دارد.عبارت های عارفان در بیان این مراحل همسان نیست. آنچه از ظاهر عبارت کتاب های عرفانی برمی آید این است که آنها، هم در شماره مقامات سلوک، و هم در ترتیب آن اختلاف دارند و حتی نه در سرآغاز منازل سلوک اجماعی هست و نه در سرانجام آن. در این مقاله سعی بر آن است که افزون بر بیان پیشینه بحث مقامات و تبیین معنای آن، گزارشی از نظریه های بزرگان عرفان در مورد تعداد، ترتیب، آغاز و انجام مقامات عرفانی ارائه گردیده و تا حد امکان علت اختلاف آنها در مقامات مورد بررسی قرار گیرد.