جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

غزلیات حافظ اصطلاحات و تعابیر بی شماری دارد که حافظ آن ها را اغلب از روی انتقاد، طنز و تعریض به صورت معکوس و باژگونه به کار برده است. این تعابیر باژنما هم با قرینه ها یا باژنماهای مخالف و متقابل به کار رفته است و هم با قرینه های موافق و متلازم، عناصر و مواد این تعابیر باژنما بدین شرح است: عناصر دینی و شرعی، عناصر غیردینی و غیرشرعی، عناصر عرفی و مقبول، عناصر غیرعرفی و غیرمقبول، و عناصر غیرقابل ارزش گذاری.مطالعه این باژنماها در اشعار عرفانی به ویژه در شعر حافظ و باژخوانی آن ها منظری نو برای فهم و تفهیم متن به خواننده می بخشد و بسا بسیاری از معانی پنهان و گمشده اشعار حافظ، از این طریق به مخاطبان چهره بر می گشاید.باژنماهای شعر حافظ در این موضوعات و حوزه های معنایی سروده شده ست: 1. خداوند و اسما و صفات او مانند صمد، صنم، ساقی، شاهد، بت چین، قامت یار، زلف، غمزه 2. حوزه ایمان و دین مانند دینداری، بی دینی، تقوا، مذهب، پاکدامنی، تردامنی، گناهکاری، معصیت، مستی و رندی و قلندری، باده نوشی، فسق و فساد، خدمت معشوق و می 3. ظواهر، مظاهر، احکام و برخی باورهای دینی و شرعی مانند نذر و فتوح، مسجد، وضو، سجاده، رشته تسبیح، حوض کوثر، حج، روزه، باده، ساغر، میخانه، خرابات، کنشت، زنار، بزم و طرب 4. آداب و رسوم و باورهای صوفیه مانند خانقاه، چله نشینی، خرقه پوشی، شطح و طامات، کرامات، شیخ و پیر، آب حیات، نظربازی، دردنوشی، کرشمه، لعل شاهد، کوی می فروشان، پیر مغان، لاله، ره صحرا 5. اشخاص، شخصیت ها و نمادهای شخصیتی مانند صوفی، زاهد، دلق پوش، عابد، صهیب، شافعی، فقیه، مفتی و محتسب، حافظ، عاقل، مجنون، عبد، حلاج، رند، مرغ زیرک، گل.

در مقایسه محتوایی آثار مهم ادبیات عرفانی ایران و نیز تمام آثاری که صبغه عرفانی دارند، موضوعات مشترک فراوانی به چشم می خورد که بحث تقابل عقل و عشق یکی از آنهاست و می توان از آن به رویارویی فلسفه و عرفان نیز تعبیر کرد. در این منازعه بخش قابل توجهی از غوغای کارزار عقل و عشق شاعران متوسطی هستند که تنها با سلاح تقلید و تکرار اندیشه های خردستیز در میدان ظاهر شده اند و نه از روی باورهای برخاسته از تجربه های عرفانی. آنها صرفا از دیدگاه ذوقی و شاعرانه و با تکیه بر سنت های ادبی، عشق را بر عقل ترجیح داده اند لیکن در میان انبوه این شعرا، شاعران معدودی را نیز سراغ داریم که با افکار متعالی عرفانی در این مصاف قد علم کرده اند و اندیشه های خردستیز و فلسفه گریز در کلام آنها به شکل بنیادین و به عنوان یک باور استوار، و نه از روی تقلید و تکرار مطرح می شود. در میان شاعران دسته اخیر، حافظ به دلیل تجلی اندیشه های خردستیز در نهان و آشکار شعرش جایگاهی ویژه دارد. با توجه به شعر و اندیشه حافظ اگرچه انتظار نمی رود مقام و دلبستگی های عرفانی حافظ با آنچه ما از مولانا و عطار سراغ داریم، پهلو بزند لیکن حضور اندیشه های عرفانی و به تبع آن باورهای خردستیز در کلام او به قدری پررنگ است که اگر او را به عنوان شاعری عارف- نه عارفی شاعر- در سلک این بزرگان یاد کنیم، سخنی به گزاف نگفته ایم. در این مقاله جلوه های مختلف خردستیزی در دیوان حافظ که در لباس ذم عقل جزئی، نفی فلسفه و حکمت فلسفی، نفی علوم مکتبی و مدرسی و توصیه به مستی رخ می نماید، بررسی شده است.

یکی از مهمترین مضامین مشترک قابل بررسی در آثار سه ادیب بزرگ جهانی، حافظ و گوته و پوشکین، موضوع «عشق» است. حافظ آشکارا خود را «بنده عشق» می خواند و عشق را ماندگارترین صدا در همه اعصار در زیر این گنبد دوار می داند. گوته نیز در دیوان غربی- شرقی با الهام گیری از حافظ، عشقی انسانی و آسمانی را به نمایش می گذارد، و درسرگذشت ورتر از عشقی نافرجام سخن می گوید، و در فاوست، عشق مارگریت را مایه نجات روح سرگشته فاوست معرفی می کند. پوشکین نیز در دختر سروان، عشق پتر و ماریا را با فرجامی خوش طرح می ریزد، و در یوگنی آنه گین، از عشق تراژیک آنه گین و تاتیانا پرده برمی دارد، و در دختر دهاتی، ناظرایستگاه، دوبروفسکی، روسلاولو و منظومه های غنایی خویش از تاثیر گذاریهای عشق سخن می گوید.

متون، تصحیح و شرح آن تمامی، دارایی ملک ادب است و هر کوششی در این راه، اجری فراوان و در خور سپاس دارد؛ از شرح یک لغت، اصطلاح و یک بیت تا شرح یک اثر. اما وقتی پا به ساخت نوابغ می نهیم دشواری کار دو چندان می شود؛ کسانی چون سعدی و حافظ که بزرگ معلمان ادب فارسی اند و دنیایی از تجربه، دریافت و معرفت را در عبارتی گنجانده اند. در بخش نخست این نوشتار، سخن بر سر معنی ابیاتی است از گلستان سعدی که تاملی دوباره را طلبیده است. ابیاتی چون؛ چوب تر را چنان که ... یا سیب گویی وداع ... که برخی اشارات آن از دیدگان تیز بین شارحان استاد بر کنار مانده است. بخش دوم، بررسی معنای ترکیبی است از شعر حافظ که از تاریخ بیهقی آغاز گشته و تا قرن هشتم معانی رنگارنگ را پذیرفته و به معنی خاص در گوشه ای از این سرزمین با فرهنگ باقی مانده است. سخن از گل افشانی حافظ است که بر طلیعه دو غزل او آرمیده است:بیا تا گل بر افشانیم و می در ساغر ... و می خواه و گل افشان کن از دهر چه ...

لطف بیان و ایجاز و ابهام کلام حافظ بیش از هر چیز به اثر پذیری از قرآن برمی گردد و تدبر و استغراق تام وی در کلام الهی به اعتقاد بسیاری از عشق و تسلیم مخلصانه خواجه شیراز به لطایف قرآنی نشات گرفته است. دامنه این تاثیر همه ابعاد زبانی و معنایی سخن حافظ را شامل می شود. در این گفتار سعی شده به برخی از جلوه های قرآن در شعر حافظ پرداخته شود که کمتر تاکنون از آن سخن گفته شده است. بدین منظور، نخست اسلوب بیانی حافظ و سپس اغراض گوناگون وی چون: اغراض تصویری (بلاغی - داستانی)، اغراض تجریدی (تلمیح، تضمین، موسیقایی)، اغراض معنایی (ترجمه، تفسیر، دگرگونی خاص)، اغراض ترکیبی (الهامی و تمثیلی ...)، اغراض چند گانه و مواردی از این دست بیان گردیده است. حاصل این تحقیق و تحلیل حکایت از آن دارد که حافظ نه همچون یک شاعر حرفه ای بلکه همچون یک شاعر منتقد و معتقد در لفظ و معنی قرآن غور کرده است.

یکی از جنبه های فلسفی شعر حافظ، شیوه استفاده او از مقوله های مختلف زمان و تصرف شاعرانه وی در آن است. از منظر فلسفه هنر، شعر از جمله هنرهایی است که در زمان، اجرا (خوانده) می شود و اجرای آن به گونه ای است که زمان حال درآن محور قرار می گیرد. با توجه به اینکه در شعر دو افق گذشته و حال با یکدیگر تلاقی پیدا می کنند، بر اثر آن، نوعی زمان به وجود می آید که می توان آن را زمان جهان متن یا زمان دراماتیک نامید. این نوع زمان در شعر یا متن ادبی هست، اما هنر حافظ در این است که وجود آن را با در هم آمیختن زمانها برجسته می کند و آن را فراروی خواننده می آورد. حافظ نسبیت زمان و محدودیت زبان را در دلالت بر زمان واقعی با تمهیدات مختلف برجسته می کند و تا جایی که ظرفیت شهر اجازه می دهد، از همه انواع زمان در شعر خود استفاده می کند، به طور کلی، می توان گفت نحوه رویکرد حافظ نسبت به زمان، یکی از ویژگی های سبک شناختی شعر او را تشکیل می دهد.