جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در گام نخست تلاشی است برای رفع ابهام و رد گمان تناقض نما از مفهوم «روشنفکری دینی». حاصل کار، به فراتر از رفع شبهه مفهومی ره می سپارد و نشان می دهد که تلقی یا عدم تلقی تناقض نما از این مفهوم، تا چه حد در منع یا تسهیل عرفی شدن، موثر خواهد افتاد.واکاوی مفهومی اجزای این اصطلاح مرکب نشان می دهد که در صورت پایبندی به فحوا و معنای اصیل دینداری و روشنفکری، هیچ تناقض و تنافری میانشان برقرار نیست، بلکه حتی موید و متضمن یکدیگرند. تامل در معانی روشنفکری دینی نیز روشن می سازد که تلقی تناقض نما از این اصطلاح اولا مربوط به دینداری متجددانه است و ثانیا برخاسته از بدفهمی نسبت به عقل خودبنیاد و انتخابگری. از فراز سوم مقال که جایگاه طرح و بررسی مساله اصلی این تحقیق، یعنی اثر تلقی تناقض نما از این مفهوم بر عرفی شدن است، این نتیجه حاصل آمده که تنها راه صیانت از دچار شدن به این سرنوشت، اولا تلقی غیر تناقض نما از روشنفکری دینی است و ثانیا داشتن نگاه نواندیشانه به دین است و بالاخره، تلقی فرا مدرن از روشنفکری و نواندیشی است و البته ملتزم بودن به روشنفکری و دینداری و مراقبت از اصول و اقتضائات آن.

اندیشة اجتماعی همواره در بستری تاریخی و مرتبط با فرهنگی خاص شکل می گیرد و این زمینه ها هریک به سهم خود در شکل گیری اندیشة اجتماعی هر متفکر نقش بسزایی دارد. در این نوشتار، اندیشة اجتماعی دکتر عبدالکریم سروش را از ابعاد مبانی معرفت شناختی، هستی شناختی و انسان شناختی پی خواهیم گرفت و خواهیم کوشید اندیشة اجتماعی او را در بستر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به تصویر کشیم. دکتر سروش از اندیشوران و روشن فکران معاصر ایران است. بنابراین، اندیشه های وی را باید در جریان روشنفکری پی گرفت. او از لحاظ معرفت شناسی نسبی گراست و در مبانی انسان شناسی اش به انسان شناسی لیبرال متمایل است و در برخی نوشته هایش انسان شناسی ای رمانتیک ارائه می کند. سروش در اندیشة خود به ایده آلیسم آلمانی(عینی) می گراید. اگرچه در اندیشه های او دوره های مختلفی به چشم می خورد، زمینة روشنفکری در تمام آنها وجود دارد.

توجه به معیارهای خودی و بومی گرایی، دغدغه ای است که سال ها ذهن اندیشمندان و روشنفکران ایرانی را به خود مشغول ساخته، و نسخه های متعددی برای نوشته شده است. این مفهوم در ابتدا در واکنش به استعمار و نفوذ فرهنگ غربی مطرح و به تدریج بسط یافت. مفاهیمی مانند علم بومی و اسلامی از ابستر این مباحث به وجود آمدند. در این نوشتار، ضمن بررسی سیرِ اندیشه ها و فعالیت های سیاسی جلال آل احمد، این موضوع که بومی گرایی ـ به مثابه یک مفهوم تاریخی ـ چگونه در جریان فعالیت های ادبی، سیاسی و روشنفکرانة او مطرح می شود و تا آنجا بسط می یابد که بر نوعی علوم انسانی بومی نیز مجال بروز می دهد. بررسی ها نشان می دهد آل احمد در جریان سال های دهة بیست تا چهل، تحت تأثیر سنت ادبی و نظری روشنفکران غربی و ایرانی و وقایع سیاسی آن زمان، و با بهره گیری از تربیت سنتی- مذهبی خود، روزبه روز به زیست بومی مردم ایران و جهان بینی اسلامی ـ شیعی نزدیک می شود. در مواردی نگاه مدرن و روشنفکرانة خود را به نفع سنت اسلامی جرح و تعدیل می کند.

این مقاله تلاشی است در جهت فهم دقیق کاربرد مفهوم پست مدرنیسم در فلسفه آفریقا، و به تحلیل مشکلات پسااستعماری آفریقا می پردازد. ضرورت پرداختن به این مساله پیامد افزایش حجم ادبیات مربوط به تفسیر پست مدرنیسم در مطالعات آفریقاست. کسانی که من آن ها را «خرده گیر» می نامم درباره مفهوم پست مدرنیسم در قاره ای که با مشکلات مدرنیته دست و پنجه نرم می کند ابهاماتی دارند. از این رو آفریقا نمی تواند پیش از مدرن شدن، پست مدرن شود. به زعم «مدافعان» ضرورت مطرح ساختن نظریه پست مدرن در آفریقا، پست مدرنیسم راه گریزی از بن بست بومی گرایی عقلانی فراهم می کند؛ این بومی گرایی مانع از آن شد که آفریقا از فضای باز فکری جهان بهره مند شود. این مقاله استدلال می کند که منشا این تفاسیر چیزی است که من آن را توقعات از کمینه های پست مدرن می خوانم. به نظرم امتیاز این راهبرد آن است که به فلاسفه آفریقا فرصت می دهد در ورای انتقاد صرف از اروپامحوری، با مساله دوبعدی هویت آفریقا و تحول آفریقا مواجه کردند.

سوال محوری رساله حاضر که با عنوان "روشنفکری دینی در ایران: بررسی دیدگاه‌های شریعتی، نصر، سروش و آوینی" نگاشته شده است، عبارت است از: دیدگاه‌های شریعتی، نصر، سروش و آوینی نسبت به مسأله‌های روشنفکری و روشنفکـری دینی ایران؛ سنت و تجدد، دین و سکولاریسم، خود و غرب (هویت) و حکومت و حاکمیت چیست؟برای یافتن پاسخ پرسش فوق فرضیه‌های زیر مطرح گردید:1- نصر و آوینی به نقد رادیکال مدرنیته و توجه به سنت‌ها می‌پردازند. شریعتی ضمن نقد رادیکال مدرنیته به نقد رادیکال سنت نیز می‌پردازد در حالی‌که سروش با حمایت رادیکال از مدرنیته به نقد رادیکال سنت مبادرت می‌ورزد.2- سروش و نصر نقش حداقلی برای دین در سیاست و اجتماع قائل هستند، این در حالی است که آوینی و شریعتی نقش حداکثری برای دین در سیاست و اجتماع قائل هستند.3- هر چهار روشنفکر ابتدا به نقد روشنفکری و روشنفکران پرداخته‌اند. آوینی و نصر روشنفکری را رد کرده و برای آن جایگاه و رسالتی قائل نبودند؛ این در حالی است که روشنفکر در نزد شریعتی و سروش جایگاه والایی دارد. و در مورد غرب شریعتی، آوینی و نصر غرب را مورد نقد قرار داده‌اند، در حالی‌که سروش دید انتقادی کمتری نسبت به غرب دارد.4- شریعتی به دموکراسی هدایت شده؛ حکومت نخبگان روشنفکر که به یک ایدئولوژی پایبند است با یک دستور کار تعیین شده مترقی و انقلابی و با یک رهبر که در برابر امام و مردم پاسخگوست، اعتقاد داشت. حکومت مورد نظر نصر نوعی سلطنت اسلامی است. حکومت مورد نظر سروش حکومت دموکراتیک با نقش حداقلی برای دین و تأکید برحقوق غیر دینی مردم است و بالاخره حکومت مورد نظر آوینی مدل حکومت مردمسالاری دینی (نظام و لایت فقیه) است.به این ترتیب نظریات چهار روشنفکر دینی ایران علاوه بر خود روشنفکری در خصوص چهار مسأله اصلی روشنفکـری و روشنفکـری دینی ایران یعنی سنت وتجـدد، دین و سکولاریسم، خـود و غرب (هویت) و حکومت و حاکمیت به تفصیل مورد نقد و بررسی، تطبیق و مقایسه و بالأخره تحلیل و نتیجه‌گیری قرار گرفته است.

در مباحثی که طی دهه‌های اخیر، توسط گروه موسوم به روشنفکران دینی ارائه‌شده موضوعات دینی فراوانی، ازجمله در حوزه عقاید اختصاصی شیعی، به چالش کشیده‌ شده است. افزون بر نقدهایی که به حسب مورد، بر این مباحث بیان و نگاشته شده، می‌توان به برخی ضعف‌های ساختاری رایج در آن‌ها اشاره کرد. یکی از این موارد، ضعف‌ و نقص در سند دهی است تا جایی که گویا گاهی، ضرورت استناد در ادعاها، امری غیرضروری یا فرعی و حاشیه‌ای دانسته شده و آنچه مبنا و دارای اهمیت تلقی می‌گردد، صرفاً ارائه نظریه در چارچوب‌های خاص است. این کاستی روشی می‌تواند به نتایج بسیار نامطلوبی منجر شود. در این نوشتار، آسیب یادشده را ناظر به یک مقاله و سخنرانی، با استناد به مناظره‌ای که با مؤلف آن مقالات داشته‌ام، بررسی خواهم کرد.

در این رساله دو دیدگاه متفاوت را درباره معرفت دینی مورد بررسی و تحلیل قرار داده ایم.در ابتدا دیدگاه سید حسین نصر که نماینده مکتب سنت گرایی می باشد و سپس دیدگاه عبدالکریم سروش طرفدار نوعی نواندیشی دینی را بیان می کنیم.سنت گرایان، قائل به اصولی همچون اعتقاد به حکمت خالده، گرایش به عرفان و تصوف، کثرت گرایی دینی و وحدت متعالی ادیان می باشند. نصر معرفت را کاملا عرفانی و شهودی تلقی می کند و معتقد است که معرفت تنها در ارتباط با حقیقت ابدی و ازلی حاصل می شود، این حقیقت همان امر قدسی است. در واقع نصر معتقد به معرفت قدسی می باشد و هدف این معرفت را هدایت انسان معرفی می نماید.ایشان میان معرفت سنتی و معرفت مدرن تفاوت قائل است و معتقد است که معرفت سنی، امری مقدس و در کانون قرار دارد ولی معرفت مدرن امری حاشیه ای ونامقدس است. از نظر وی ریشه و ذات معرفت از امر قدسی جدا ناپذیر است، زیرا اساس معرفت به شناخت آن حقیقتی است که جوهر آن امر قدسی می باشد و تمام لایه های وجود در مقایسه با آن چیزی جز اعراض نمی باشد.سروش در باب فهم دین قائل به این می باشد که معرفت ما نسبت به قرآن و سنت باید جنبه ی عصری داشته باشد وی این دیدگاه خود را در نظریه ای با عنوان « قبض و بسط تئوریک شریعت » مطرح می کند. وی معتقد است که دین امری ثابت و مقدس اما معرفت دینی همواره در طول ادوار در حال تغییر و تحول می باشد و امری غیر مقدس است. هر چند که وی در کتاب بسط تجربه نبوی بیان می دارد که دین و شریعت هم ثابت نمی باشد و با گذر زمان وپیدایش نیازهای جدید تغییر می کند. منشا این عقیده، پذیرفتن این نکته است که تمامی معارف بشر در حال تغییر و تحول هستند و تمامی علوم نیز در ارتباط با یکدیگر می باشند، پس هر تغییری از معرفت بشری موجب تغییر و تحول در معرفت دینی می شود. سروش معرفت دینی را تابع معرفت بشری می داند و معرفت دینی امری بشری، عصری و در عین حال تکاملی است در نتیجه انسان دینو شریعت را بر مبنای معارف عصری خود می فهمد.

به ادعای برخی روشن فکران معاصر، عقلانیت و معنویت از نیازهای غیر قابل چشم پوشی بشر است، در حالی که دین داری نه تنها از ننیازهای بشر نیست بلکه خود مانعی است بر سر راه تامین برخی از آن ها. دین داری با عقلانیت جمع نمی شود و چون ادعای امتناع جمع دین داری ئ عقلانیت پرداخته شد. در مورد دین داری به معنای عام، نسبت به عقلانیت و عدم عقلانیت خنثا توضیح داده شد. اگر چه دین داری، مستلزم اطاعت محض ست، مستلزم اطاعت کورکورانه و بی مبنا نیست و آنچه با عقلانیت ناسازگار است، اطاعت کورکورانه و بی مبناست و نه اطاعت محض.

یکی از مباحث مربوط به ایمان ، رابطه ایمان و عقلانیت است، در یک دسته بندی کلی دیدگاه‌های متفاوتی در خصوص این رابطه وجود دارد که این دیدگاه‌ها به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند 1- ایمانگرایی حداکثری 2- عقل گرایی حداکثری 3- عقل گرایی انتقادی 4- عقل گرایی اعتدالی . نظرات سه گروه از فرقه‌هایی که هر کدام به نوعی اهل ایمان بدون عقلانیت هستند مورد بحث و بررسی واقع شد. ایمان عبارت است از تصدیق قلبی که به موجب آن اقرار به زبان و عمل به ارکان واقع خواهد شد. از آنجا که عقل با دین ارتباط اثباتی دارد، لذا این مفهوم در قالب نظریه چهارم، عقل گرایی اعتدالیقابل پذیرش است. که بر اساس آن عقلانیت قبل از ایمان است و گزاره‌های اصلی باید ابتدا از طریق اثبات عقلانی مورد پذیرش واقع شوند و سپس ایمان ایجاد گردد.