جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: تمدن پارسی دارای سنت مستمر اندیشه فلسفی است که بیش از دو هزار و نیم سال به طول انجامیده است. جلد پنجم و پایانی «مجموعه‌ای از فلسفه در ایران» به بررسی هفت قرن بین حمله مغول تا پایان دوره قاجار می‌پردازد. این جلد به سه بخش تقسیم می‌شود: «مکتب شیراز» که اهمیت آن برای ترکیه عثمانی و هند مسلمان اکنون مشخص شده است. «مکتب اصفهان» که نشانه ادغام حدود هشت قرن اندیشه اسلامی است. و سرانجام «مکتب تهران»، جایی که فلسفه سنتی با تفکر مدرن در ایران مواجه شد. این مجلد برای شناخت سنت فکری اسلامی نه تنها در ایران بلکه در ترکیه عثمانی و هند مسلمان بسیار حائز اهمیت است.

ثبات، تغییر ناپذیری و ازلیّت پروردگار، از آموزه‌های قرآن و پیشوایان دین است که به کرّات از سوی کلام وحی و سنّت بر آن تأکید شده است و از سوی تمامی مکاتب الهی پذیرفته شده می‌باشد. مطابق با براهین عقلی و نقلی خداوند خالق کل عالم است. از نظر قرآن آفرینش و بقای موجودات، یعنی خلق و تدبیر آنها منوط به "مشیّت"، "اراده"، "تقدیر"، "قضا" و "قدر" الهی است. همچنین در عالم امری جز به "اذن" خداوند تنفیذ نمی‌گردد و هر آنچه که در عالم هستی موجود می‌باشد، واجد "اجل" و مکتوب در"کتاب" است. فلاسفه و متکلمین مکتب اصفهان، دلایل و مستدلات خود را بر اثبات مراتب در فعل پروردگار، بر اساس کتاب خدا و روایات معصومین:مطرح کرده و با تکیه بر مبانی فکری خود، دیدگاه‌ها و نظرات متفاوتی را درباره حقیقت آن مطرح کرده‌اند که رفع کننده شبهه جبر و تفویض در فعل انسانی می‌باشد. آشکار است که باور به حقیقت امر بین الامرین به اثبات مراتب در افعال الهی منجر می‌گردد.البته روشن است که اثبات وجود مراتب در فعل حق تعالی منجر به اتصاف افعال الهی به زمان نمی‌گردد. همچنین آفرینش تدریجی و زمانمند هستی و علم او به خصوصیات زمانی پدیده‌ها، ارتباط پروردگار با جهان مادی، یعنی افعالی تدریجی و متغیر، مانند خشم، رضایت و استجابت دعای بندگان، دلیل بر تغییر در صفات و یا فعل او نیست. حقیقت این است که این مراتب در واقع مجاری فیض الهی‌اند و نشان دهنده مراحل مختلفی هستند که عقل برای استناد پدیده‌ها به ذات باری‌تعالی در نظر می‌گیرد و مستلزم تغییر و تحول در ذات او نیستند؛ به این معنا که مراتب فعل الهی مبرا از زمان است و عالم برای خداوند از آغاز تا پایان یکجا حضور دارد. یعنی او فعل خود را به صورت بسیط و فارغ از زمان انجام می‌دهد؛ اگرچه ظهور فعل در قالب زمان و مکان خاص خود صورت می‌گیرد. در ‌نتیجه در حالی که فعل حق تعالی فارغ از زمان است، نسبت به عقل ما و در مقام انتزاع، چنان است که ظهور و بروز فعل الهی در زمان صورت می‌گیرد و واجد مراتب می‌باشد. تحقیق حاضر در صدد تبیین دیدگاه‌های فلاسفه و متکلمین مکتب اصفهان در این باره و مقایسه آنها با یکدیگر، و نیز سنجش اندیشه‌های آنان با آیات و روایات می‌باشد.

عهد صفویه نه تنها شاهد احیای علوم دینی شعیه و صنایع گوناگون و قدرت سیاسی و اقتصادی ایران بود، بلکه دورة ارتقای علوم عقلی و بخصوص حکمت اسلامی نیز در سر حد کمال بود. فلسفه اسلامی با اینکه مورد حملة متکلمان و متفکران قدرتمندی همچون امام محمد غزالی قرار گرفت، اما مبارزة غزالی موجب گشت تا تحول و گسترش فلسفة اسلامی، روند دیگری را طی کند و با سنت فکری ایرانی و شیعی ممزوج گردد. فلسفة اسلامی در روند رو به رشد خود، با تأسیس مبانی و اصول مستقل از فلسفة یونانی بتدریج توانست مشارب فکری گوناگون در میان متفکران مسلمان اعم از کلامی، عرفانی و فلسفی را بر پایة مذهب تشیع، به یکدیگر پیوند دهد. اوج این تألیف خلاقانه با مکتب فلسفی اصفهان صورت گرفت؛ بطوریکه در آن، تأملات فلسفی از ثمرة آیات قرآن و روایات شیعی بسیار سود جست. بدین ترتیب بواسطة فیلسوفان مسلمان ایرانی، نگرشی نو و گونهیی تجدید حیات در علوم عقلی پدید آمد که از آن به حکمت معنوی تشیع ـ که برخاسته از «حکمت نبوی» است ـ نیز یاد میکنند. در این میان میرداماد ـ معلم ثالث و مؤسس مکتب اصفهان ـ در فراهم ساختن و قوام بخشی «حکمت یمانی» جهد بلیغ روا داشت و در زمینه و بستر تشیع به هماهنگی میان تفکر عقلی سینوی با اندیشه هایی اشراقی و عرفان ابن عربی دست یافت. شاگردان و پیروان میرداماد نیز به پیروی از استاد در شکلگیری، گسترش و تداوم مکتب فلسفی اصفهان تلاش بسیاری کردند که از جمله ثمرات آن، از یکسو ظهور حکمت متعالیه صدرایی و از سوی دیگر ظهور حکمت تنزیهی ملارجبعلی تبریزی بود. البته گروه ها و شاخه های دیگری نیز از شاگردان بیواسطه و باواسطة میرداماد، در حوزة اصفهان فعالیت فکری و آموزشی داشته اند که در مقاله به آنها اشاره میشود.

حکیم جهانگیرخان که از فیلسوفان متأخر صدرایی است نقش مهمی در انتقال حکمت متعالیه از اصفهان به تهران داشته است. حکمت متعالیه در مراحل تکاملی خود توسط میرداماد، خواجه نصیر و قطب الدین شیرازی به شیراز انتقال یافت و در شیراز پس از قوام و پردازش توسط ملاصدرا به اصفهان منتقل گردید، در اصفهان توسط حکیم ملاعلی نوری و حکیم زنوزی ترویج یافت و آنگاه با هجرت حکیم الهی قمشه ای به تهران منتقل گردید. در تهران، جهانگیرخان که قبلاً در اصفهان با این مکتب آشنا شده بود، به ترویج و انتقال آن به شاگردان حکمت آموز پرداخت و بدین ترتیب نقش مهمی را در اشاعه حکمت صدرایی در تهران ایفا نمود.