جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحقیق و بررسی در باره سکه های اسلامی و چگونگی پیدایش آن در جهان اسلام، به نوبه خود، یکی از مباحث شناخته شده در فرهنگ و تمدن اسلامی می باشد. مسلمانان از همان آغازین سالهای ظهور اسلام به فکر ضرب سکه بودند و سکه هایی را نیز ضرب کردند اما تا دوره عبدالملک مروان این سکه ها رسمیت نداشت. برای نخستین بار او بود که به ضرب سکه در جهان اسلام اقدام نمود. پس از او نیز خلفای مسلمان توجه زیادی به ضرب سکه از خود نشان دادند. خلفای فاطمی نیز از این امر مستثنی نبودند و هر یک از آنان به ضرب سکه هایی با طرازهای متفاوت اقدام نمودند. به این ترتیب، می توان گفت سکه های هر یک از آنان از سکه های فاطمی متمایز بوده است. در این مقاله ویژگی های سکه های هر یک از این خلفا به ترتیب ذکر شده، نوآوری های آنان در ضرب سکه مورد بررسی قرار می گیرد.

حسن صباح نخستین داعی دیلمان (رودبار- الموت)، در زمان اقتدار سلطنت سلجوقی، خلافت عباسی و خلافت فاطمیان مصر، نهضت نزاری را بنیان گذاری کرد (483ق/1090م). او با تاسیس نهضت نزاری در قلاع درون قلمرو سلجوقیان، در رویارویی سیاسی، نظامی و حتی مذهبی با آن ها قرار گرفت. حسن صباح روش های نوینی در اداره جامعه اسماعیلی ایران به کار گرفت که در قلعه های فراز قله ها و رشته کوه های شمال، غرب و شرق ایران استواری یافت و تا یورش مغولان حیات سیاسی خود را ادامه داد. در این مقاله سعی می شود تلاش های سیاسی و نظامی نزاریان در دوره حسن صباح در رویارویی با سلجوقیان با در نظر داشتن اوضاع سیاسی سال های 483ق/1090م تا 518ق/1124م، دوره اقتدار و رهبری او، بیان شود.

یکی از مذاهب اسلامی شیعه است که با رحلت رسول خدا(ص) چهره سیاسی خود را نشان داد. این گروه مانند سایر مذاهب، در مسیر حیاتش دچار انشعاب هایی گردید. امامیه و اسماعیلیه به عنوان دو گروه از این آیین در قرن سوم تا پنجم هجری بر بخش های مهمی از جهان اسلام تفوق فکری و سیاسی داشته اند. در این پژوهش تلاش بر آن بوده است با رجوع به منابع مکتوب کتاب خانه ای، در آغاز گزارشی از وضعیت خاندان ها و حکومت های امامی و اسماعیلی در این بازه زمانی ارائه گردد تا از گستره حکومتی و سرزمینی ایشان آگاهی لازم به دست آید.

اسماعیلیان نخستین پس از مرگ اسماعیل بن جعفر، نص امامت را بر فرزندش محمد نهادند و از امامیه جدا شدند؛این جماعت پس از چند قرن موفق شدند؛خلافتی شیعی را در سال 297ه از مغرب به بار نشاندند و در سال 358ه فاتحانه مصر را تصرف کرده و دامنه نفوذ دولت شیعی اسماعیلی مذهب را تا مغرب،یمن،شام،ایران،عراق و حتی هند بگسترانند، رسمی شدن کیش اسماعیلیه نخستین، نتیجه عزیمت فرهنگی فاطمیان به مصر بود.در طی تاریخ فرهنگی دولت فاطمیان، مجموعه‌ای از آیین‌ها و مراسم مذهبی شکل گرفت که بی‌تاثیر از مذهب تشیع نبوده است؛انان نیز مانند هر دولت شیعی مذهب رسوم و آیینی را در دوره‌های زمانی خاص برگزار می‌کردند که پاره‌ایی از آن‌ها در ردیف آیین‌های دینی قرار می‌گیرد وپاره‌ایی دیگر از این مراسم مربوط به فرهنگ و تمدن مصریان بود.این پژوهش به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام شده و برآن است تا با بررسی روند تصرف مصر توسط فاطمیان،سیاست های مذهبی خلفایش و معرفی مراسم و آیین‌های مذهبی و بومی، به تأثیر مذهب اسماعیلیه بر این مراسم و آیین‌ها بپردازد.واژگان کلیدی: اسماعیلیه- فاطمیان- آیین- سیاست مذهبی

اسماعیلیه دومین شعبه پرجمعیت شیعه بعد از اثنی عشری است. این شعبه پس از وفات امام جعفر صادق (ع) در سال 148 هجری قمری، قائل به امامت اسماعیل فرزند بزرگتر امام شدند و از دیگر شیعیان جدا گشتند و برای براندازی حکومت عباسیان کوشیدند و در قرن‌های سوم تا هفتم هجری قمری پیروان بسیاری یافتند، ازآن جمله در ایران دست به تبلیغات مخفیانه زدند و کسان و گروه‌هایی به آنان پیوستند. در واقع اسماعیلیه نام عمومی تمام فرقه هایی شدکه بعد از امام جعفر صادق(ع) به امامت فرزندش اسماعیل یا نوه ایشان محمدبن اسماعیل اعتقادداشتند و گاه با نام های گوناگونی چون باطنیه،تعلیمیه،سبعیه،حشیشیه،ملاحده، قرامطه و نزاریه خوانده شد.این مذهب توسط داعیان و رجالی در ایران گسترده شد. 1- رجال ایرانی اسماعیلی چه کسانی بودند؟ 2- به کدام طبقه اجتماعی تعلق داشتند؟ 3- از چه زمینه های فکری و مذهبی برخوردار بودند؟ 4- چگونه و در کدام مناطق دعوت اسماعیلیه را گسترش دادند؟ سوالات این پایان نامه گردید و هدف های تحقیق را نیز مشخص کرد. این کار با استفاده از روش تحقیق تاریخی (توصیفی ـ تحلیلی) کوشش کرده است تا به پرسش‌های فوق پاسخ دهد.

تاریخ مغرب اسلامی تا پایان دولت موحدین، با تحولات سیاسی گسترده‌ای روبرو شد. یکی از مهم ترین عوامل تحولات سیاسی، استفاده از گفتمان مهدویت توسط برخی از رهبران بود. بر اساس تحقیقات به عمل آمده در این رساله با استفاده از منابع تاریخی سه جریان گفتمان مهدویت خوارج، شیعه و اهل سنت در مغرب شناسایی شد.بربرها که از دیرباز با اندیشه منجی گرایانه آشنا شده بودند، با تبلیغات رهبران خوارج صفری مذهب برغواطه، شیعیان ادریسی و فاطمی و دولت اهل سنت موحدین و... به عنوان مدعیان مهدویت روبرو شدند. نتایج حاصل از پژوهش حاضر برای پاسخ به سوال اصلی این پژوهش که بررسی تاثیر گفتمان مهدویت بر تحولات سیاسی مغرب است، به کمک روش تحلیل گفتمان ارنستو لکلوئو و شنتال موف نشان می دهد که مدعیان مهدویت در این دوره زمانی در مغرب، با ایجاد روابط ستیزآمیز و عمل مفصل بندی دال‌های شناوری چون جهاد، نجات بخشی، عدالت گستری، توحید، امر به معروف و نهی از منکر، تمسک به نسب علوی و... حول نقطه کانونی «مهدی»، گفتمان خود را شکل دادند.رهبران این گفتمان‌ها به کمک شخصیت‌های مهم سیاسی، با در دسترس قرار گرفتن، به کسب اعتبار و طرد گفتمان‌های سیاسی دیگر پرداخته و گفتمان خویش را برجسته ساختند. عاملین این گفتمان‌ها با تکیه بر ساده اندیشی و نارضایتی قبایل از شرایط سیاسی و اجتماعی، ادعای پیدا شدن علائم آخرالزمانی، بشارت برپایی عدالت، تحریف احادیث و روایات، نمادسازی و تکیه بر شخصیت کاریزماتیک برخی از رهبران، ضمن کسب هژمونی گفتمان خود، به قدرت و مشروعیت سیاسی دست یافتند و موجب تحولات سیاسی در مغرب شدند.با وجود این، استفاده از گفتمان مهدویت در مغرب به دلیل عدم تحقق شعارهای موعودگرایانه و تحریف مهدویت، نتوانست برای مدت طولانی به پایایی قدرت و مشروعیت سیاسی این دولت‌ها کمک کند. هر چند تمسک به گفتمان مهدویت جهت کسب قدرت هیچ گاه در مغرب اسلامی به پایان نرسید

با تسلط مسلمانان بر اندلس، به مرور آئین و فرهنگ اسلامی در میان ساکنان آنجا گسترش یافت . با این همه به ‌رغم آنکه اندیشه‌های مختلف دینی و گرایش های گوناگون مذهبی مجالی برای بروز و ظهور در اندلس (در دوره اسلامی) به دست آوردند، تشیّع در شمار معدود مذاهبی بود که اساساً فرصتی برای بیان مبانی اعتقادی خود به دست نیاورد و به سبب وجود عواملی چند، راه برگسترش و تثبیت اندیشه‌‌های شیعی در اندلس بسته شد.پرسش اصلی در این پژوهش آن است که علل و عوامل عدم گسترش وناپایداری تشیّع در اندلس چه بود و سیاست ها و برنامه های حکمرانان اندلس خاصه امویان چه تأثیری در این موضوع داشته است؟یافته های نگارنده در پاسخ به سوال اصلی تحقیق از این قرار است که: اندلس از زمان فتح تا سرنگونی خلافت اموی در قرطبه ماهیتی اموی داشت که سیاست های خود را بر مبنای نادیده گرفتن حق اهل بیت استوار ساخته بود.امویان با حمایت همه جانبه ازمذهب مالکی ، مجال هر گونه فعالیت را از دیگر مذاهب،خاصّه تشیّع سلب کردند.انکار حقایق شیعه و انتساب به یهودیّت و مسیحیّت، مبارزه فراگیر با حکومت های شیعی در خارج از اندلس، نگارش آثاری بر ضد شیعه و اعتقادات آنها و جلوگیری از انتشار هر گونه مطلبی درباره عاشورا، پوشاندن واقعیّات تاریخ تشیّع، تشویق به ردّیه نویسی در مسائل شیعی و سرکوب حرکت ها و قیام های شیعی همگی ازجمله اقدام های حکومت اموی بر ضدّ تشیّع در اندلس بود.این اقدام ها باعث شد تا فعالیت ها و کوشش های پیروان تشیّع در اندلس به گونه ای آشکار محدود شده و شیعیان از بیان باورها و انجام مراسم مذهبی خود باز مانند.تنها پس از برافتادن امویان بود که شیعیان فرصتی هر چند کوتاه به دست آورده،با تأسیس خلافت حمودی توانستند شمّه ای از حضور سیاسی- فرهنگی خود را در اندلس نشان دهند.با این همه به دلیل دور ماندن آنها از مراکز علمی، نهاد ها و عالمان و نظریه پردازان دینی و مذهبی خود، آشنایی چندانی با مبانی فکری اندیشه های کلامی و فلسفی شیعه نداشتند. این پژوهش بر اساس روش تحلیلی و با استفاده از منابع،مآخذ و مطالعات تاریخی صورت گرفت.از این رو پرداختن به علل و عوامل عدم گسترش و زمینه های ناکامی تبلیغات شیعیان در اندلس و نیز علل ناپایداری این مذهب در آن سرزمین موضوعی بدیع و پژوهشی نوآورانه بود که لزوم بررسی و تحلیل منابع تاریخی را ایجاب می کرد.

موید فی الدین (390 -470 هـ)، از جمله شعرای متعهد شیعی در قرن پنجم است که در دوره فاطمیان می زیسته و چندین سال دروزارت آنان به عنوان داعی در مناصب مختلف اداری، سیاسی، مذهبی و ...خدمت کرده است. دیوان او سرشار از مضامینی، در مدح و رثای اهل بیت (ع) و هجو دشمنان ایشان است و نشان از این دارد که، پرداختن به سیمای اهل بیت، وجهه همت او بوده است. خصوصیت بارز اشعارش، صدق عاطفه و اخلاص واقعی به خاندان پیامبر (ص) است، این امر را به راحتی از خلال اشعارش می توان دریافت، چنانکه در هنگام مدح و رثا اهل بیت(ع)، محبت و ارادت خالص خود را نمایان می کند.در این پژوهش برآنیم تا با روش توصیفی- تحلیلی پس از بیان اوضاع سیاسی- فرهنگی عصر شاعر و شرح زندگی نامه‌ی وی، به بررسیمضامین شعری ایشان درباره اهل بیت(ع) بپردازیم. همچنین در این پ‍ژوهش سعی براین است شعرهایی را که شاعر در وصف اهل بیت (ع) سروده است را معرفی کنیم و سپس به تحلیل شعرها، ویژگی ها، اغراض و ... بپردازیم

«اعجاز قرآن» مفهومی پیچیده و نظریه‌ای چندوجهی در تاریخ اندیشه‌ی اسلامی است. برای درک هرچه دقیق‌ترِ چنین‌ مفهوم یا نظریه‌ای، بی‌شک یکی از ضروری‌ترین کارها بررسی اسباب و زمینه‌های شکل‌گیری آن مفهوم و آگاهی از تحولات فکری منتهی به آن نظریه خواهد بود. در این میان، گاه ظهور و انتشار نسخه‌های خطی مغفول‌مانده در گوشه‌ی کتابخانه‌ها به فرایند پژوهش درباره‌ی این تحولات کمک شایانی می‌کند. در مقاله‌ی پیش‌ِرو، نویسنده با بهره‌گیری از برخی تألیفات تازه‌یافته‌ی معتزلیان بصره کوشیده است تا بر تکاپوهای فکری عالمان مسلمان در سده‌ی سوم و چهارم هجری پرتوی بیفکند. بر اساس این منابع، او از یک‌سو به اختلافات فرقه‌های گوناگون اسلامی درباره‌ی تلقی از نبوت توجه کرده و از دیگر سو به پاسخ‌های عالمان اسلامی به منکران نبوت پیامبر اسلام پرداخته و از این طریق کوشیده است تا فرایند تبدیل این استدلال‌ها و جدل‌ها را به نظریه‌ای دقیق و سامان‌یافته یعنی «اعجاز قرآن» نشان دهد. ازجمله‌ی نکات قابل‌توجه مقاله تأکید بر این نکته است که نظریه‌ی اعجاز قرآن به‌دست اشاعره (ازجمله باقلانی) شکل‌ نگرفته، بلکه مجموعه‌ی تلاش‌های گروهی از متکلمان معتزله‌ی بصره (ازجمله ابوعلی جبائی و حلقه‌ی او) در قالب بحث‌هایی چون «تثبیت دلائل النبوة» نقطه‌ی آغازی برای نظریه‌پردازی‌ متکلمان بعدی در این باب بوده است. مقاله‌ی حاضر، اگرچه سی‌وچند سال پیش نوشته شده، همچنان حاوی نکات بدیع و جالب‌توجهی درباره‌ی موضوع اعجاز قرآن و برخی نکات جنبی مرتبط با آن در علم کلام است، که در نوشته‌های فارسی راجع به این قبیل موضوعات کمتر موردتوجه بوده است. ریچارد مارتین، نویسنده‌ی مقاله، در حال حاضر استاد بازنشسته‌ی مطالعات دین در دانشگاه اِموری ایالات متحده و صاحب تألیفات متعدد در حوزه‌ی روش‌شناسی مطالعات اسلامی و تاریخ اندیشه‌ی دینی در اسلام است.