جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله عصمت انبیا، از جمله مسائلی است که مباحث زیادی پیرامون آن در میان فرقه‌های اسلامی مطرح شده است. همه فرق مسلمین در عصمت انبیا در ابلاغ رسالت اتفاق‌نظر دارند، اما در غیر ابلاغ رسالت پیش و پس از بعثت اختلاف است. سلفیان با همه تشتّت آرا، ارتکاب گناهان کبیره و صغیره را از انبیا، پیش از نبوت و رسالت عقلاً ممتنع نمی‌دانند، اما پس از نبوت آنان را مصون از گناهان کبیره دانسته، در ارتکاب گناهان صغیره اختلاف دارند. همگی قائل به عصمت انبیا در مقام دریافت، حفظ و تبلیغ وحی و رسالت هستند. بیشتر آنان کذب و دروغ را در حال نبوت برای انبیا جایز نمی‌دانند، اما در مورد نسیان، وقوعش را از انبیا ممتنع نمی‌دانند. «ابن‌تیمیه» عالم سلفی با انتقادات شدید به مذاهب مختلف، عصمت مطلق انبیا را قبول ندارد و همانند «حشویه» و برخی از اهل حدیث عصمت را منحصر به دریافت‌، حفظ و ابلاغ وحی و رسالت می‌کند، اما در غیر این مورد به عصمت انبیا، پیش و پس از بعثت قائل نیست و فرقی بین نبی اکرم و سایر انبیا نمی‌گذارد. «آلوسی» از مفسران اهل‌سنّت و یکی از مخالفان عصمت مطلق انبیاست. وی بر آن است که از نظر عقلی و نقلی وقوع معصیت از پیامبر چه عمدی و چه سهوی منعی ندارد؛ بلکه به لحاظ عقلی در اسلام آوردن آنها بعد از کفر نیز مانعی وجود ندارد، اما پس از نبوت قائل به عصمت انبیاست. در باب آثار و لوازم دیدگاه سلفیه، به ویژه ابن تیمیه و آلوسی، از آنجا که قرآن کریم در نهایت اختصار و ایجاز نازل شده و به کلیات بسنده کرده، اگر به همین اکتفا شود بسیاری از معارف و تکالیف مبهم و بی‌مدرک می‌ماند‌؛ ازاین‌رو باید فهم بسیاری از احکام در پرتو سنت میسّر شود؛ بنابراین همه مسلمین بر جایگاه والا و اعتبار سنّت اتفاق‌نظر داشته، منکر سنت را منکر ضروری دین اسلام می‌دانند. سنت به معنای گفتار، کردار و تقریر پیامبر مورد اتفاق است، اما به معنای گفتار، کردار و تقریر صحابه در آن اختلاف وجود دارد. منشأ سنت، وحیانی بودن آن و اعتبار سنت به گفتار و رفتار پیامبران است. اما انحراف سلفیان از جایی شروع شد که سنت را آثار رسیده از پیامبر و اصحابش دانستند و در ادامه در تعریف سنت و بدعت راه ابن تیمیه را پیمودند‌؛ ازاین‌رو به سنت‌ستیزی، تاریخمندی و انکار حجیت و جاودانگی سنت دچار شدند.

مجتهد شبستری، عصمت علمی پیامبر را ضروری ندانسته و مدعی است که دلایلی در کلام و فلسفه وجود ندارد که علم پیامبر را به صورت مطلق ثابت کند. قاسم ترخان در مقاله ای این رأی را نقد کرده است. از جمله موضوعاتی که محمد مجتهد شبستری درباره آن نظر داده، مسئله عصمت پیامبر اکرم(ص) است. وی ضمن ارائه تفسیری خاص از مسئله عصمت کوشیده است با استناد به شواهد نقلی و سیره اولیای الاهی و نیز مبنایی که درباره علم پیامبر پذیرفته است، آن را برهانی کند. به‌رغم درهم‌ریختگی سخنان شبستری دراین‌باره، نوشتار پیش رو کوشیده است ضمن تقریر دیدگاه و ادله وی در ساختاری منظم، آن را نقد و واکاوی کند. پژوهش پیش رو به این دستاورد رسیده است که افزون بر ناسازگاری مبانی و تفسیر خاص شبستری از عصمت، دلایل ارائه‌شده از سوی وی نیز با چالش‌های جدی روبه‌رو می‌باشد و توان اثبات ادعای وی را ندارد. محمد مجتهد شبستری از جمله نواندیشان معاصر است که به این موضوع پرداخته و در سخنرانی خود در تاریخ سوم اسفند ۱۳۸۷ به مناسبت رحلت پیامبر اکرم(ص) در انجمن اسلامی دانشگاه صنعتی اصفهان، با عنوان «انتظار ما از پیامبران» سپس در فروردین ۱۳۸۸ در پاسخ به نقد آیت‌الله سبحانی به تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۷، نکته‌های بحث‌برانگیزی را مطرح کرده است.

این کتاب بخشی از کلان‏ پروژه «بازشناسی اندیشه کلامی امامیه» است. این پژوهش با آثار دیگری که در سایر عناصر معرفتی شیعه تألیف شده است تقریر جامعی از اندیشه‏ کلامی امامیه را بازنمایی خواهد کرد. نویسنده معتقد است پژوهش حاضر از ابعاد گوناگون دارای اهمیت است؛ از سویی در عصر حاضر، ظهور و رشد شبهات گوناگون درباره عصمت و منشأ آن نمود بیشتری دارد. کاوش‌های دقیق درباره منشأ عصمت راه را برای پاسخ‏گویی روشن‌‌تر به برخی از این شبهات هموار خواهد کرد. از سوی دیگر از آنجا که برخی مبانی و مسائل این پژوهش نزد تعدادی از پژوهشگران این موضوع، متأثر از منابعی غیر از کتاب و سنت است، انجام دقیق این پژوهش، مبانی و مسائل غیر وحیانی را آشکارتر می‌کند. بررسی آیات و روایات و نیز منابع تاریخی به خوبی نشان می دهد که اندیشه عصمت و اعتقاد به مصونیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امامان علیهم السلام از بدو پیدایش اسلام مطرح بوده و در تاریخ اندیشه اسلامی و شیعی مورد مطالعه، تأمل و نظریه پردازی از سوی اندیشمندان قرار گرفته است. آثار فراوانی با رویکردهای مختلف در موضوعات مرتبط با عصمت تولید شده است، اما تنوع و تعدد دیدگاه ها که گاه با مبادی و مبانی مختلف به تبیین مسأله پرداخته ‏اند، این موضوع را همچون بسیاری از موضوعات و مسائل اعتقادی نیازمند بازخوانی و بازشناسی مجدد بر پایه عقل و معارف قرآن و حدیث، با نگاهی تاریخی ساخته است. در میان مجموعه مباحث و موضوعات عصمت، بررسی ماهیت عصمت، منشأ و فرآیندهای حصول عصمت در معصومان، از مباحث مهم اعتقادی است که با دیگر موضوعات عصمت و حتی مباحث خداشناسی و انسان شناسی نیز ارتباط نزدیکی می‏ یابند. هرچند در این خصوص، دیدگاه ‏ها و نظریات گوناگونی ابراز شده ولی تا کنون این دیدگاه‏ ها به صورت مقایسه ‏ای و همراه با ارزیابی از منظر معارف وحیانی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. کتاب حاضر بخشی از کلان‏ پروژه «بازشناسی اندیشه کلامی امامیه» است. این پژوهش با آثار دیگری که در سایر عناصر معرفتی شیعه تالیف شده است تقریر جامعی از اندیشه‏ کلامی امامیه را بازنمائی خواهد کرد. نویسنده معتقد است پژوهش حاضر از ابعاد گوناگون دارای اهمیت است؛ از سویی در عصر حاضر، ظهور و رشد شبهات گوناگون درباره عصمت و منشأ آن نمود بیشتری دارد. کاوش ‏های دقیق درباره منشأ عصمت راه را برای پاسخ‏گویی روشن‏ تر به برخی از این شبهات هموار خواهد ساخت. از سوی دیگر از آنجاکه برخی مبانی و مسائل این پژوهش نزد تعدادی از پژوهشگران این موضوع، متأثر از منابعی غیر از کتاب و سنت است، انجام دقیق این پژوهش، مبانی و مسائل غیروحیانی را آشکارتر می سازد. همچنین از آن ‎رو که بسیاری از فرهیختگانی که به این بحث پرداخته ‏اند، همه منابع و متون را مورد کنکاش قرار نداده ‏اند. استقصای این موارد، مایه بررسی‏ های ژرف‏تر و رسیدن به نتایج دقیق ‏تر ـ به ‏ویژه از دیدگاه عقل و نقل – خواهد بود. طبیعی است که بسنده کردن به برخی منابع این پژوهش، حاصلی ناقص خواهد داشت و تحویلی ‏نگری، یکی از لوازم لاینفک آن به شمار خواهد رفت. از نگاه مولف مهم‏ترین اهداف پژوهش حاضر عبارت‏اند از: ۱. ریشه‎یابی منشأ عصمت از دیدگاه آیات و روایات، به دست آوردن دیدگاه و رویکردهای کلی دانشمندان مسلمان درباره منشأ عصمت از گناه؛ ۲. آشنایی با سیر تطور فهم دانشمندان مسلمان از آیات و روایات و سایر ادله بیانگر منشأ عصمت و ممکن ساختن مقایسه دیدگاه آنان (با تأکید بر فهم آنان از این ادله). بدیهی است که فهم دقیق آیات و روایات و دیدگاه ‏های دانشمندان مسلمان درباره این موضوع، مرزهای احتمالی آن دو را آشکارتر خواهد ساخت. این اثر کوشیده است تا افزون بر عرضه، تحلیل و نقد آراء متکلمان فیلسوفان و عرفا، در حد توان، منشأ عصمت، مولفه ها و فرآیند آن را از دیدگاه قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام تبیین و تحلیل نماید. بر اساس متون وحیانی، معصومان علیهم السلام به مدد حمایت های ویژه و گسترده الهی، با اختیار خود از گناه و خطا پرهیز می کنند. با توجه به این رویکرد، پژوهش حاضر در چهار بخش و یازده فصل سامان یافته است که به شرح ذیل می باشد: بخش نخست این کتاب به تبیین دیدگاه آیات و روایات درباره «منشأ عصمت از گناه» اختصاص دارد. در بخش دوم، به دیدگاه دانشمندان مسلمان درباره منشأ عصمت از گناه اشاره شده است. در این بخش دیدگاه ‏های متکلمان، فلاسفه و عرفا هر یک در فصلی جداگانه تبییین خواهد شد. سومین بخش به بررسی دیدگاه‏ های دانشمندان مسلمان درباره منشأ عصمت از گناه بر پایه عقل و نقل پرداخت شده است. ازآنجاکه از دیدگاه اسلام، فیصله دهنده نهایی این بحث، عقل و منابع وحیانی است و همه کسانی که به این موضوع پرداخته ‏اند به عقل یا منابع وحیانی یا هر دو استدلال کرده‏ اند، معیار این پژوهش نیز در داوری، عقل و منابع وحیانی خواهد بود. در این بخش نیز رویکرد فلاسفه، متکلمان و عرفا، تفکیک ‏شده ارزیابی شده است. چهارمین بخش از کتاب نیز، حاوی بررسی «ماهیت و عوامل عصمت از خطا از دیدگاه آیات و روایات» می باشد.

ظاهر برخی از آیاتی که در باره انبیا نازل شده است با عصمت آنان منافات دارد. برخی با استناد به ظواهر آیاتی که دارای عناوینی مانند: غفران و مغفرت الهی، ذنب، توبه، عفو و ... هستند، شبهاتی را درباره حضرت ابراهیم (ع) مطرح نموده اند، مانند: شبهه مشرک بودن پدر حضرت ابراهیم و طلب استغفار حضرت برای وی، شبهه دروغ گفتن حضرت، شبهه آرزوی آمرزش از گناهان توسط حضرت، شبهه شک داشتن نسبت به زنده شدن مردگان و شبهه شرک ورزیدن حضرت ابراهیم (ع). در این مقاله ضمن بیان این آیات و ذکر شبهات مطرح شده درباره حضرت ابراهیم (ع)، با استفاده از دیدگاه مفسران قرآن این شبهات بررسی و پاسخ داده می شود.

«عصمة الانبياء» كتابى است به زبان عربى، در اثبات عصمت انبياى الهى، تاليف فخرالدين رازى. مولف اين كتاب را به انگيزه دفاع از ساحت پاك انبياى الهى و زدودن اتهام گناه و پليدى از دامن ايشان نگاشته است. در فصل نخست، مولف به شرح ديدگاه مذاهب مختلف اسلامى در رابطه با عصمت انبياء الهى مى ‏پردازد و مى‏ گويد، در اين موضوع بين فرق اسلامى از چهار جهت اختلاف واقع شده است: اختلاف اول: به اعتقادات انبياء در كفر و بدعت و تقيه و... مربوط مى ‏شود. اختلاف دوم: مربوط به عصمت آن‏ها در احكام و شرائع خداوند است. اختلاف سوم: راجع به عصمت آن‏ها در فتوا دادن است. اختلاف چهارم: در خصوص عصمت آن‏ها در افعال و احوال است. نويسنده در اين كتاب از آيات قرآنى و قصص انبياء استفاده كرده تا حجت و دليل بر رد نظرات مخالفين بياورد. ابتدا شبهات را مطرح و سپس جواب آن‏ها را مى ‏آورد.

جایگاه ویژه و گستردگی فضایل حضرت فاطمه زهرا (س) در قرآن و احادیث بسیار چشمگیر است. این مقاله با تبیین، تحلیل و نقد دیدگاه های دانشمندان اهل تسنن و شیعه در زمینه حدیث «فاطمة بضعة منی» که به صورت های گوناگون در جوامع روایی اهل تسنن و شیعه از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است، به اثبات و تبیین گسترده و قلمرو عصمت فاطمه زهرا (س) پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که از میان تفسیرها و خوانش های گوناگون از این حدیث، بر می آید که فاطمه زهرا (س) در تمامی کمالات به جز نبوت و رسالت وارث کمالات نبوی است و با توجه به پس گزاره های متعدد حدیث نه تنها از این حدیث، عصمت فاطمه زهرا (س) از گناه و انجام عمل مکروه و ترک اولی که عصمت آن حضرت از هر گونه تمایل و صفت نفسانی ناپسند که مورد خشنودی خداوند نیست، اثبات می گردد.

مسئله عصمت پیامبران از جمله مقولاتى است که همواره مورد بحث میان دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان با گرایش هاى مختلف عرفانى، فلسفى، حدیثى و کلامى بوده است. این مسئله در دوران معاصر نیز با جدّیت فراوان بررسى شده است. علّامه طباطبائى به تفصیل به بررسى این مسئله پرداخته است. در این نوشتار، به دنبال بررسى مسئله عصمت پیامبران از دیدگاه این مفسر گران مایه هستیم. بر اساس مهم ترین یافته هاى این تحقیق، علّامه طباطبائى منشأ عصمت را علم قطعى و دایمى به قبح گناه و ترک واجب دانسته است. افزون بر آن، او معتقد به عصمت مطلق پیامبران نیست. براى نمونه، او عصمت پیامبران از اشتباه در امورى که ارتباطى به دریافت و ابلاغ وحى و نیز انجام تکالیف شرعى ندارد برنمى تابد؛ در سوى مقابل، با قاطعیت بر عصمت پیامبران در دریافت و ابلاغ وحى و نیز عصمت از گناهان تأکید دارد.