جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیخ صدوق (381 ق)، شخصیت نامدار حدیثی شیعه، در سده چهارم هجری است. او که در شیعه، به عنوان رئیس المحدثین شناخته می شود، از اخباریان متقدمی است که در عرصه حدیث، به شکل گسترده ای وارد شده و ضمن گزارش حجم عظیمی از روایات فریقین - به ویژه روایات شیعه – اغلب، به بررسی محققانه و عالمانه آنها پرداخته و ضمن برنمودن نقاط قوت و ضعف احادیث و اخبار، به شرح و تبیین آنها در زمینه ای گسترده و ذیل موضوعاتی متنوع مبادرت ورزیده است. در این رویکرد، موضع شیخ صدوق به مواضع اصول گرایان شیعه نزدیک است. با وجود این، او در جایگاه هایی از آثار خود، از این امور مهم غافل مانده و با روایات برخوردی سطحی کرده است. بنابراین، کارنامه علمی شیخ صدوق در عرصه تعامل با احادیث، یکنواخت نیست؛ بلکه فراز و فرود دارد. فراز کارنامه او مزایای بسیاری دارد که طیف وسیعی از مسائل مرتبط با حدیث مانند: رجال، جرح و تعدیل، درایه و فقه الحدیث، تفسیر و تاویل احادیث را شامل می گردد و رویکرد شیخ صدوق به این مسائل، ایجابی توام با اهتمام و توجه است. از سوی دیگر، فرود کارنامه صدوق است که آن نیز عموما با همین مسائل مرتبط است، لیکن با کمیت کمتر و طیف محدودتر؛ و رویکرد شیخ صدوق به آن، سلبی توام با عدم اهتمام و توجه است. در این رویکرد، موضع او به مواضع اخباریان - به خصوص اخباریان متاخر شیعه - نزدیک می شود.

در مقطعی از تاریخ شیعه (قرن دهم و یازدهم قمری)،گروهی ظهور کردند که اندیشه های خاصی را اشاعه داده و در حوزه فقه و عقاید، چالش هایی ایجاد کردند که به سبب آن به «اخباریان» موسوم شدند. اخباریان، اندیشه های خود را ریشه دار در اصول اصیل اسلام، اعلام می کنند و عالمان کهن شیعه را هم سو با خود می دانند و مخالفان هر اندیشه ای جزعقاید خویش را مردود می شمارند. این پژوهش بر آن است که جریان پیدایش، سیر تطور و تداوم اخباریان و اندیشه اخباری گری را با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از آثار خود اخباریان به دست آورد.اندیشه اخباری گری از زمان پیدایش تا زمان معاصر، شش دوره: پیدایش، إحیاء به همراه افراط، اعتدال، افراط مجدد، افول و شکل گیری اخباری گری نوین را به خود دیده است. اخباری گری به معنای گرایش هرچه بیشتر به اخبار، در عصر غیبت، در زمان شیخ صدوق (م. 381ق) شکل گرفت؛ ولی با اصطلاح مشخص امروزی آن، از قرن11 هجری و با ظهور محمد امین استرآبادی (م. 1036ق) احیاء شد و پس از فراز و نشیب هایی در زمان وحید بهبهانی (م. 1205ق) رو به افول نهاد؛ ولی با وجود افول، هنوز روحیه اخباری گری کم و بیش، زنده است و حتی در برخی از اصولیان نیز به چشم می خورد. این مکتب، پس از افول، درقالبها وشکلهای دیگری نمود یافت و رسوباتی ازخود برجای نهاد و اخباری گری نوینی را شکل داد. احتیاط گرایی، احیای برخی مباحث کلامی برخاسته از نگاه محدود و تنش زا و رواج کتاب هایی چون طب القرآن، از جمله نشانه ها و ویژگی های این «نواخباری گری»است. در این میان، عواملی مانند حضور غالب و یا مطرح اخباریان درحوزه های علمیه، تالیف کتب مرجع و منبع، تنوع آثار در قلمرو های گوناگون دانش اسلامی، هم خوانی تفکر اخباری با مذاق عامیانه مذهبی، درتداوم آشکار و پنهان اخباری گری اثرگذار بوده اند.

میزان اتکا و اطمینان به ظواهر قرآن و نقش روایات در این مهم، از مبانی زبان شناختی قرآن کریم است و همواره حجم درخوری از مباحث اصولی و هرمنوتیکی را به خود اختصاص داده و می دهد. در این مقاله در صدد هستیم موضوع مذکور را نه صرفا با رویکرد اصولی یا هرمنوتیکی، بلکه در پرتو آموزه های نهج البلاغه بررسی کنیم. در آموزه های امیرمومنان علی علیه السلام با دو دسته از بیانات مواجه هستیم. دسته اول شواهدی که ممکن است از آنها حجیت ظواهر قرآن و استقلال آنها در فهم و استنباط برداشت شود و دسته دوم شواهدی که در آنها ذو وجوه بودن قرآن یا نیازمندی به اهل بیت علیهم السلام در فهم مطرح و ممکن است از آنها عدم حجیت ظواهر قرآن و عدم استقلال آیات در فهم و تفسیر برداشت شود. با بررسی هر دو دسته از شواهد و ارائه تقریرات و نقدهای مطروحه، چنین به نظر می رسد نه از شواهد دسته اول که ناظر به استقلال و معیاریت قرآن در فهم و حجیت آنند، می توان به پذیرش حجیت ظواهر قرآن رای داد و نه از شواهد دسته دوم که ناظر به ذو وجوه بودن قرآن و نیازمندی فهم آن به اهل بیت علیهم السلام و قیومیت آنان است، می توان نفی حجیت ظواهر قرآن را نتیجه گرفت. هر چند دست کم می توان گفت که شواهد دسته اول ناظر به حجیت فهم در نصوص و محکمات و شواهد دسته دوم ناظر به ضرورت رجوع به روایات درباره مجملات و متشابهات هستند. نویسنده بر این باور است که ظواهر قرآن پس از فحص و یاس از قرائن (نه الزاما قرائن روایی) حجیت دارند و می توان به آن معنا اتکا کرد که تفصیل آن در این تحقیق خواهد آمد.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، جریان اسلام‌گرایان و فقهاء شیعه ضرورتاً می‌بایست موضع‌گیری در خصوص مسائل مختلف بپردازد و به صورت شفاف و موردی دیدگاههای فقهی را برای طراحی سیاستها و برنامه‌ها و اداره کشور مطرح سازند و در این راستا می‌بایست در موضع‌گیریهای خود از یک سو، به مبانی فقهی خود وفادار بمانند و از سوی دیگر پیشرفت و توسعه کشور را تعقیب کنند و در واقع الگوی بدلیلی از نوسازی که بتواند دستاوردهای عقلانی جهان مدرن را در جامعه‌ای اسلامی تحقیق بخشد ارائه نمایند.در نتیجه، آنان در سالهای بعد از انقلاب با سئوالات و چالشهای جدی ذهنی و عینی در حوزه‌های مختلف مواجه شدند که مجموعة این عوامل ذهنی و عوامل تأثیرات مهمی در فقه سیاسی شیعه برجای گذارد.در این مقاله تلاش گردیده است تا به این سئوالات پاسخ داده می‌شود که: به قدرت رسیدن اسلام شیعی در ایران چه تأثیری بر فقه سیاسی شیعه برجای گذارده است؟و این تأثیرگذاری در چه حوزه‌هایی اتفاق افتاده است؟که در پاسخ به این سئوالات با روشی تاریخی تحلیلی، ضمن اشاره به ابعاد تعامل فقهاء شیعی در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بعد از انقلاب و بررسی چالشهای فقهی مهم فراروی آنها در حوزه‌های مختلف، تأثیر و پیامدهای این چالشها بر فقه سیاسی شیعه مورد بحث قرار گرفته است.

هدایة الابرار الی‌ طریقة الائمه الاطهار: این‌ کتاب‌ که‌ دارای‌ یک‌ مقدمه‌، ۸ باب‌ و یک‌ خاتمه‌ است‌، به‌ بیان‌ موارد نزاع‌ بین‌ طرفداران‌ و مخالفان‌ اجتهاد و صحت‌ و حجیت‌ احادیث‌ موجود و علم‌ درایه‌ و اینکه‌ هر واقعه‌ای‌ نزد ائمه(ع) دارای‌ حکمی‌ معین‌ و دلیلی‌ قطعی‌ است‌ و بطلان‌ اجتهاد و تقلید و عمل‌ به‌ احتیاط و نیز غفلتهای‌ اصولیان‌ متأخر پرداخته‌ است‌. شیخ حر عاملی، کشمیری‌ و بغدادی‌ سهواً این‌ کتاب‌ را در اصول دین دانسته‌اند. مؤلف‌ نگارش آن‌ را در ربیع الثانی ۱۰۷۳ق‌ به‌ پایان‌ برده‌ است‌. نسخه‌های‌ این‌ کتاب‌ در کتابخانه‌های‌ ایران‌ و عراق موجود است‌.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

در قرون اخیر اخباریان، بر گروهی از عالمان اطلاق می شود که نسبت به اخبار رسیده ازمعصومین- علیهم السلام – توجه ویژه نشان می دهند و روشهای‌ اجتهادی‌ - بدان سان که در اصول فقه مطرح می باشد - را نمى‌پسندند و به جز کتاب و سنت در استنباط احکام شرعی دلیلی را نمی شناسند. اطلاق‌ عنوان‌ اخباری‌ بر گروهى‌ خاص‌ و به اصطلاح رایج کنونی آن به سده یازده هجری قمری مربوط می شود و آغازگر این جریان،محمد امین استرآبادی بوده است. از لحاظ زمانی می توان مکتب اخباری قدیم را از مکتب اخباری جدید جدا نمود.در دل مکتب اخباری جدید نیز مدرسه های گوناگونی پدیدار شد، که اخباریان را براساس میزان تمایلات و دغدغه هایشان به دو نوع تندرو و میانه رو تقسیم نمود.در این میان دیدگاه این جماعت نسبت به علم رجال و ارزش آن در خور تأمل است.در این پایان نامه« رویکرد اخباریان به علم رجال» ،مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است. آنچه مشهور است ،رویکرد منفی اخباریان به علم رجال و انکار نیاز به این دانش از سوی آنان می باشد.شاید ،مخالفت اخباریان با علم درایه و به تبع آن تنویع حدیث و ازسوی دیگر رابطه تنگاتنگ میان علم درایه و دانش رجال همگان را بدین باور واداشته است.این پژوهش در صدد است تا مشخص کند که اخباریان به طور مطلق منکر علم رجال نبوده اند . تألیفات رجالی و گاه بررسی سندی روایات توسط آنان ،این مدعا را تأیید می کند که آنان خود، منهج رجالی خاصی را داشته اند و در قبال آن اهداف خاصی را دنبال می کردند. در حقیقت آنان به خدمت گرفتن علم رجال را در راستای تنویع حدیث و در نتیجه بی اعتبار شدن بخشی از روایات بر نمی تابیدند.

المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، اثر حسن عیسی حکیم کتابی است پیرامون شهر مقدس نجف و رجال و مشاهیر مرتبط با این شهر که به زبان عربی نوشته شده است. مؤلف کتابش را به حضرت علی (علیه السلام) هدیه نموده است. جلد اول کتاب در سال 1427ق و آخرین مجلد، 6 سال بعد؛ یعنی سال 1433ق چاپ شده است. نویسنده کتاب، از ادبا و شخصیت‌های تاریخ دان و شرح حال نویس عراقی است. این اثر که در نوع خود از حیث کمیت بی نظیر است و از حیث کیفیت نیز در رده نسبتا خوبی قرار دارد، علاوه بر علاقه مندان به تاریخ و تراجم، برای زوار عتبات عالیات و همچنین روحانیون کاروان‌های زیارتی نیز اثری مفید است. نویسنده در "جلد هفتم" وارد قرن 14 قمری می‌شود و پس از بیان مطالبی پیرامون اخباری گرایی و اجتهادمحوری و اموری در رابطه با منبر و شعر و ادب تعدادی از شعرا، وارد بحث مرجعیت در این دوران طلایی حوزه نجف می‌شود که به ترتیب تاریخ وفات از میرزای رشتی (متوفای 1312ق) آغاز نموده و با سید مهدی شیرازی (متوفای 1380ق) ختم شده است. شرح حال مراجعی چون محمدحسن مامقانی، میرزا حسین خلیلی، آخوند خراسانی، سید مهدی حیدری، سید کاظم یزدی، میرزای نائینی، آقاضیاء عراقی، سید ابوالحسن اصفهانی، تعدادی از مشاهیر خاندان کاشف الغطاء و... در این بخش آمده است. مؤلف می‌نویسد که حوزه نجف در این عصر وارد دوره جدیدی می‌شود.

المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، اثر حسن عیسی حکیم کتابی است پیرامون شهر مقدس نجف و رجال و مشاهیر مرتبط با این شهر که به زبان عربی نوشته شده است. مؤلف کتابش را به حضرت علی (علیه السلام) هدیه نموده است. جلد اول کتاب در سال 1427ق و آخرین مجلد، 6 سال بعد؛ یعنی سال 1433ق چاپ شده است. نویسنده کتاب، از ادبا و شخصیت‌های تاریخ دان و شرح حال نویس عراقی است. این اثر که در نوع خود از حیث کمیت بی نظیر است و از حیث کیفیت نیز در رده نسبتا خوبی قرار دارد، علاوه بر علاقه مندان به تاریخ و تراجم، برای زوار عتبات عالیات و همچنین روحانیون کاروان‌های زیارتی نیز اثری مفید است. "جلد چهارم" ویژه تاریخ حوزه علمیه نجف اشرف از قرن چهارم تا سده دوازدهم هجری قمری است. حوزه از عصر تأسیس، سپس دوره قانونمندی و پس از آن در بخش سوم دوره ضعف حوزه مورد بحث قرار گرفته و فصل پس از آن، به دوره بازسازی حوزه نجف اشرف در قرن هشتم اختصاص دارد و در ادامه، از شکوفایی حوزه نجف اشرف در قرن نهم و پس از افول حوزه حله سخن گفته می‌شود. در قرن یازدهم، نزاع سیاسی و فکری وسیعی بین دو دولت عثمانی و صفوی روی می‌دهد که باعث افزایش مهاجرت علمای شیعه به حوزه نجف اشرف شده و در همین قرن، جریان اخباری ظهور می‌کند و طبیعتا در حوزه نجف اشرف هم اثر می‌گذارد. مؤلف در این بخش نیز به مانند فصول پیشین، به بیان احوال مشاهیر هر عصر حوزه نجف و وضعیت علوم پرداخته و در فصل هفتم که مفصل ترین فصل این جلد است و به قرن دوازدهم اختصاص دارد، از غلبه اصولی‌ها بر اخباری‌ها یاد می‌شود.

میزان اثرگذاری عالمان دین از بررسی دیدگاه‌های آنان امکان‌پذیر است. محمدامین استرآبادی، که به‌عنوان مؤسس یا مروج مکتب اخباری شناخته می‌شود، از این مقوله جدا نیست. بررسی آثار و اندیشه‌های مکتب اخباری، به‌خصوص بنیانگذار آن، از دیرباز مورد توجه جدی پژوهشگران بوده است. با اینکه اغلب کتب باقی‌مانده از استرآبادی از نظر حجم به حوزه‌های فلسفه و کلام مربوط می‌شود، نه بررسی کامل موضوعات فلسفی و کلامی و نه ایجاد یک روش منسجم اعتقادی، هیچ‌یک، جزو اولویت‌های او نیستند. اگرچه شاید در نگاه اول او هیچ علاقه‌ای برای ارائه دیدگاه‌های کلامی نداشته باشد، با بررسی مسئله علم الهی از دیدگاه او متوجه خواهیم شد که تعمیق و بررسی همه جوانب این موضوع مهم مورد اهتمام این عالم اخباری نیز بوده است. در این موضوع، استرآبادی در چهار اثر مهمش: المباحث الثلاثه، الفوائد الاعتقادیه، الفوائد المکیه و دانشنامه شاهی، علاوه بر بحث پیرامون کیفیت علم الهی و اشاره به دیدگاه‌های اندیشوران مسلمان، به مباحث دیگری همچون امکان علم الهی، ذاتی یا فعلی بودن علم الهی، کیفیت علم الهی و تأخیر یا عدم تأخیر آن می‌پردازد.