جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب النظرة الدقيقة في قاعدة بسيط الحقيقة ، نوشته محمود شهابی، کتابی است به زبان عربی با موضوع فلسفه و عرفان اسلامی. نویسنده در این اثر، درباره وحدت وجود و قاعده بسيط الحقيقه بحث کرده و معنی دقیق این کلمه را مشخص کرده است. هدف او بیان اشتباهات و سوء فهم‎های شیخ احمد احسائی از این قاعده است. شهابی، درباره هدف از نگارش این کتاب می‎نویسد: یکی از فضلای شیخیه کرمانی در 28 تیر 1337ش، در روستای میگون از ییلاقات تهران، کتابی از میرزا ابوالقاسم خان ابراهیمی را به من داد و خواست تا نظرم را درباره آن بگویم. در میان مطالب آن به کلامی از شیخ احمد احسائی (متوفی1243 هجری) درباره قاعده «بسيط الحقيقة كل الأشياء»، برخوردم که کنه معنای آن بر وی پوشیده مانده بود؛ ازاین‎رو، بر خودم لازم دانستم به بیان معنی دقیق این کلمه بپردازم و به برخی از سؤالات در این زمینه نیز پاسخ بدهم. برای تحقق این مقصود کتاب حاضر را نوشتم که در آن از کلمات معقول و منقول آنان استفاده کردم و برخی مطالب هم به آن افزودم و «النظرة الدقيقة في بيان قاعدة بسيط الحقيقة» نامیدمش. هر علمی را اصطلاحات خاصی است که معنی دقیق آن را اهل آن تشخیص می‎دهند. این مطلب درباره حکمت و عرفان نیز صادق است. اما شیخ احسائی با تمام نبوغی که داشته، به این دلیل که در فلسفه استاد ندیده و خودش به کتاب‎های فیلسوفان و عرفا مراجعه کرده و از ابتدا نیز نوعی جبهه در مقابل آرای آنان می‎گرفته، معنی دقیق برخی کلمات و قواعد را متوجه نشده؛ هرچند به ظن خودش آن را فهمیده باشد؛ ازاین‎رو آنها را طعن کرده و صریحا نسبت کفر و الحاد به ایشان داده است. از جمله مواردی که نسبت کفر به صدرالمتألهین شیرازی (که علاوه بر اقرار به اسلام، مناسک آن را انجام می‎داد و هفت بار پیاده به حج رفت و در هفتمین بار در همان مسیر از دنیا رفت) داده است، در اوایل شرحش بر رساله «حکمت عرشیه» اوست. احسائی، پس از نقل این قول صدرا: «إن الموجود إما حقيقة الوجود أو غيرها و نعني بحقيقة الوجود، ما لا يشوبه شيء غير الوجود من عموم أو خصوص أو حدّ أو نهاية أو ماهية أو نقص أو عدم و هو المسمى بواجب‌الوجود. فنقول: لو لم تكن حقيقة الوجود موجودة لم يكن شي‏ء من الأشياء موجودا لكنّ اللّازم باطل، بديهة، فكذا الملزوم»، به ابطال آن پرداخته و این نوع تقسیم‎بندی او را باطل دانسته و تقسیم دیگری ارائه داده و این‎گونه نوشته: «محلّ التقسيم مع لحاظ تسمية من يصدق عليه اسم الوجود من حيث إنّه «هست» كما في الّلغة الفارسیة ثلاثة أنواع: أحدها: ‎مثال الفاعل و اسمه كالقائم بالنّسبة إلى زيد... و ثانيها: ‎الفعل أعني المشية و الإرادة و الإبداع... و ثالثها: ‎المفعول الأوّل و هو عندنا هو النّور المحمّدي». شیخ احمد، گویا متوجه این امر شده که منظور ملاصدرا در تقسیم، یک چیز بوده و خودش چیز دیگری را نقد کرده است؛ ازاین‎رو می‎نویسد: اگر فکر می‎کنید صدرا چنین چیزی را اراده نکرده، می‎توانید به کلمات دامادش ملا محسن فیض کاشانی در «الكلمات المكنونة» مراجعه کنید. وی پس از ذکر عباراتی از ملا محسن فیض، می‎گوید: اگر این کلمات به وحدت وجود - که علما بر تکفیر معتقد به آن اجماع دارند - ‎اشاره ندارد، پس وحدت وجود، چه معنایی می‎تواند داشته باشد؟ بلکه کلمات او امری بالاتر، یعنی وحدت وجود و موجود را می‎رساند. محمود شهابی، پس از بیان این کلمات، نقد ظریفی را از دیگر شارح حکمت عرشیه، یعنی مولی محمداسماعیل بن مولی سمیع اصفهانی ذکر می‎کند که پس از نقل مطلب بالا از شیخ احمد احسائی در فوق، در پاسخ به او می‎نویسد: مورد تقسیم در اینجا، موجودی است که موضوع علم الهی است، نه حقیقت وجود... من در تعجبم که چگونه احسائی احتمال عدم فهم منظور از کلام ملا محسن را نداده؛ درحالی‎که ملا محسن از شخصیت‎های عالم به اخبار اهل‎بیت(ع) است. منظور ملا محسن از وجود مضاف إلی الله تعالی، وجود منبسط، یعنی امر الهی و فعل اوست که ربط محض و اضافه اشراقیه صِرف است و في ذاته، هیچ حکمی بر آن نمی‎شود.. محمود شهابی در نهایت از انتساب کفر و الحاد به کسانی که نه‎تنها اقرار به اسلام دارند و احکام الهی را هم مراعات می‎کنند، بلکه عالم در این زمینه هم هستند، تنها به دلیل وجود برخی عبارات در کلماتشان، آن‎هم با عدم فهم معنی دقیق آن کلمات، اظهار تأسف می‎کند. وی پس از بیان معانی چهارگانه برای وحدت و بیان فسادِ فقط اعتقاد به یک نوع از این چهار نوع وحدت در وجود، قول به اصالت ماهیت را هم در نهایت بازگشت‎کننده به قول به وحدت وجود می‎داند و می‎گوید: حتی کسانی مانند شیخ احسائی هم که قائل به اصالت وجود و ماهیت باهم هستند، در حقیقت [ناخواسته] قائل به وحدت وجود می‎باشند. در مقدمه این کتاب، مباحث وجود و ماهیت، اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، اینکه وجود حقیقت واحدی است که دارای مراتب مختلف است، منظور فلاسفه از «بساطت» و «اشیاء» در قاعده «بسيط الحقيقة كل الأشياء» بیان شده است. نویسنده، محتوای اصلی مطالب را در دو مبحث توضیح می‎دهد: استدلال بر اینکه بسیط الحقیقه کل اشیاء است و لوازم بساطت یا فروع این قاعده، مثل اینکه بسیط، واحد و احد و ازلی و... است. او هرکدام از واحدیت، احدیت، ازلیت، ابدیت و عین صفات وجودیه کمالیه بودن بسیط حقیقی را در یک فصل مجزا توضیح می‎دهد. محمود شهابی، در خاتمه کتاب، برخی از آیات و رویات قابل استشهاد در تقریر خودش از این قاعده را ذکر می‎کند.

یکی از کاربردهای قاعده بسیطةالحقیقة علاوه بر اثبات وحدانیت حق تعالی اثبات «حیات» در تمام مراتب هستی و کاربست آن در حوزه زیست محیطی می باشد. همان طور که وجود، یک حقیقت واحد ساری است که به نحو تشکیک در همه موجودات جریان دارد، صفات ذاتی و حقیقی آن نظیر علم، اراده، قدرت و حیات نیز در همه موجودات سریان دارد. بنابراین همان گونه که همه موجودات از فیض وجود بهره مندند، از صفات او که عین ذات اوست، نیز بهره مند هستند. به عبارت دیگر، همه موجودات حتی جمادات نیز دارای حیات، علم، اراده و قدرت می باشند. بر این اساس، کل هستی از قوس صعود هستی تا اخس مراتب وجود، زنده و دارای حیات می باشند. در این پژوهش سعی داریم ضمن تشریح و تبیین قاعده بسیط الحقیقه و تبیین نظریات رایج زیست محیطی به نقد هر یک از این نظریات بر اساس قاعده مذکور بپردازیم. برآیند این نقد و بررسی، طرح نظریه بدیع ملاصدرا در حوزه اخلاق زیست محیطی خواهد بود.

امروزه با وقوع بحران­های زیست­ محیطی، نحوه نگرش به ارتباط بین انسان و طبیعت به یکی از چالش­ بر انگیزترین مسائل در حوزه اخلاق زیست ­محیطی تبدیل شده است. بدین خاطر بسیاری از اندیشمندان در تلاش ­اند راه­ حلی جامع برای فرارفت از بحران­های خودساخته زیست­ محیطی بیابند. در این نوشتار برآنیم ضمن تبیین ابعاد گوناگون اخلاق زیست­ محیطی، به دو نحوه نگرش خاص نسبت به این موضوع بپردازیم: از سویی به طرح «نظریه گایا» که یکی از نظریات مطرح در علوم تجربی است، می ­پردازیم و از سوی دیگر به بررسی «قاعده بسیط الحقیقه» ملاصدرا به ­عنوان نظریه­ ای نوین جهت ارائه الهیات زیست­ محیطی خواهیم پرداخت. ازجمله نتایج این پژوهش، تحقق نظریه­ای نوین با استفاده از قاعده فلسفی بسیط الحقیقه در حوزه اخلاق زیست­ محیطی خواهد بود.