جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از آن‌جا که قرآن کریم از جانب خداوند حکیم نازل شده است و هیچ باطلی در آن راه ندارد، می-توان به این امر اعتقاد داشت که آیات هر یک از سوره‌های قرآن کریم از ارتباط و انسجامی خاص در تأمین هدف یا اهداف سوره برخوردار است. از طرف دیگر پیش‌فرض برخی نویسندگان، نفی ارتباط منطقی بین آیات سوره‌ها‌ی قرآن کریم بوده است که با حکمت خداوند در تناقض می‌باشد. لذا در این پایان‌نامه سعی بر این است تا در راستای اثبات وجود ارتباط بین آیات قرآن، سوره‌ی آل عمران به صورت خاص و به عنوان شاهدی بر این موضوع مورد بررسی قرار گیرد.در مسیر بررسی ارتباط آیات سوره‌ی آل عمران، پنج خط ارتباطی شناسایی و مشخص گردیده است که عبارتند از: اهل کتاب؛ اهل ایمان؛ کفّار، منافقان و مشرکان؛ جهاد و کتب آسمانی که هر یک از این خطوط به دسته‌ها و زیرمجموعه‌های کوچک‌تری تقسیم می‌شود. پس از شناسایی این خطوط ارتباطی پنجگانه، نظرات و آراء مفسران مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در نهایت از رهگذر نشان دادن رابطه‌ی بین خطوط ارتباطی مذکور، شبکه‌ی ارتباطی آیات این سوره به تصویر کشیده شده است.

پیامبر اسلام (ص) در طی دوره بیست سه ساله رسالت خویش در سه جبهه درگیر بود. جبهه اول مشرکان ، جبهه دوم یهودیان بودند و جبهه سوم منافقان بودند.. خطر اینان برای اسلام بسیار زیاد بود چرا که امکان تشخیص توطئه آنان برای مسلمانان امکان‌پذیر نبود .. در قرآن کریم آیات زیادی درباره این جریان وجود دارد ، هم چنین در روایات متعددی به این گروه اشاره شده است. از نتایج این پژوهش چنین بر می آید که منافقین در طول حیات پیامبر(ص) مشکلات فراوانی برای ایشان و مسلمانان بوجود آوردند.آنان در جنگ ها و غزوات پیامبر(ص) به بهانه هایی با ترک میدان جنگ ضرباتی را به سپاه اسلام وارد کردند.

اين مجموعه كه با عنوان «بررسي شيوه مخالفت مخالفان پيامبر در سوره‌هاي مدني» مي‌باشد مشتمل بر سه فصل است:فصل اول به كليات تحقيق پرداخته شده از جمله تعريف موضوع، اهميت و پيشينة آن، روش تحقيق، تعريف مصطلحات.و از آنجا كه در فصل دوم و همچنين فصل سوم با عنوان «مخالفان»، بسيار برخورد مي‌شود و در دوران مدني، عمدة مخالفان پيامبر، اهل كتاب، منافقان و احياناً مشركاني بودند كه با آن حضرت جنگ داشتند، از اين رو در تعريف مصطلحات، برخي از مخالفان دسته اول پيامبر اكرم(ص) اشاره اجمالي شده است.در فصل دوم، تمام سور مدني و آياتي كه مرتبط با موضوع بحث مخالفت بود مورد بررسي قرار گرفته؛ شأن نزول آيات، روش و شيوه مخالفت‌هائي كه مخالفان بر مي‌گزيدند و همچنين ميزان تأثيرگذاري مخالفت‌ها در ميان مردم عادي و ديگر مسلمانان پرداخته شده است.فصل سوم، نتيجه‌گيري و جمع‌بندي مباحث را تشكيل مي‌دهد، مهمترين مخالفت‌ها كه در دوران مدني، مهمترين شيوه‌هاي مواجهه پيامبر(ص) با مخالفان و نيز بيان مخالفان عمده پيامبر(ص) در اين دوران اختصاص دارد.

اسلام، قاعده اصلی و پایه‌ای را بنابر «صلح» گذاشته، در قرآن و سنت نیز «جنگ» به جزء در شرایط خاص و استثنایی تجویز نشده است. تأمل در این دو رویکرد روشن می‌کند که رمز توفیق پیامبر(ص) در تبلیغ دین، صبر و پایداری، دعوت مسالمت‌آمیز و احترام به آزادی عقیده و کرامت انسانی بوده است. پیامبر(ص) هیچ‌وقت در ابتدا دستور حمله نظامی به قبیله یا گروهی را صادر نفرمود و همه غزوات و سریه‌های صدر اسلام دفاعی بوده است.نظر به اهمیت موضوع و این نگاه که تاکنون کسی به ارزیابی دو رویکرد متفاوت پیامبر(ص) در جنگ‌ و صلح نپرداخته، و با توجه به قرب زمانی جنگ احزاب و صلح حدیبیه، موضوع رساله را به این دو رویداد اختصاص دادم و در پنج فصل به آن پرداختم: 1. کلیات، 2. تاریخچه و وقایع جنگ احزاب، 3. تاریخچه و وقایع صلح حدیبیه، 4. بررسی و ارزیابی رویکرد پیامبر(ص) در این دو واقعه، 5. نتیجه.پیامبر(ص) در جنگ خندق نشان داد که می‌توان از شیوه‌های متفاوت، بدون اینکه خونی ریخته شود، دشمن را از صحنه نبرد بیرون کرد. حفر خندق، بکاربردن خدعه و نیرنگ، پی بردن به نیازهای معیشتی قبیله‌ای (مانند غطفان) و بستن قرارداد با آن‌ها مشروط به ترک جبهه جنگ، شیوه‌هایی بود که پیامبر(ص) در پراکندن سپاه احزاب استفاده کرد. اما از سوی دیگر، بعد از گذشت مدتی از آن جنگ، شاهد آن هستیم که پیامبر(ص) با همان مشرکان و دشمنانی که چندی پیش رودرروی آنان قرار گرفته بود، پای میز مصالحه می‌نشیند و صلحی را می‌پذیرد که بایستی در راستای همان جنگ احزاب و در ادامه همان مسیر اهداف بررسی شود. بر همین مبنا می‌بایست به این صلح به عنوان گام مهم پیامبر(ص) در جهت پیش‌برد و تثبیت آرمان‌های دینی خود نگاه کرد که نه با تهدید و اتکای به شمشیر، بلکه با نرمش و تدبیر و فراهم نمودن فرصت، به آن نگریست. در واقع پیامبر(ص) در حدیبیه، تهدیدها را به فرصت‌ها مبدل نمود. از این‌رو این تفاوت رویکرد، از نظر تاریخی، جای بررسی و پرسش دارد که چرا پیامبر(ص) در جنگ احزاب از «شیوه‌های دفاعی» بهره جست و در حدیبیه، «صلح» را به‌کار برد و حتی در ظاهر امر به دشمن امتیاز هم داد.

چکیدهقرآن کریم، ضمن تعظیم پیامبر(ص)، ایشان را به عنوان اسوه‌ی حسنه معرفی کرده و تبعیت از وی را نشان خداباوری شمرده و اقوال و رفتار ایشان را برخاسته از تعالیم وحیانی دانسته است. پیامبر(ص) در کنار آگاهی کامل از محتوا، اهداف و روش‌های رسالت خویش بر مبنای بصیرت الهی، خود نیز به مقتضای حال مخاطبان اهتمام داشته است. پژوهش حاضر با هدف دستیابی به الگوی رفتاری برای جوامع بشری، بالاخص مسلمانان به شناخت ویژگی‌ها و شیوه‌های رفتاری پیامبر(ص) در مواجهه با دگراندیشان از نگاه آموزه‌های قرآنی پرداخته است. از مجموع آیات قرآنی چنین برمی‌آید که مخالفان پیامبر(ص)، سه گروه "مشرکان"، "اهل کتاب" و "منافقان" بوده‌اند که در این پژوهش به عنوان "دگراندیشان" از آنان یاد شده‌است. برخی از روش‌های رفتاری پیامبر(ص) در مقابله با انواع دگراندیشان عام و مشترک بوده مانند "صبر"، "نرمش و مدارا" و... . برخی دیگر، با توجه به نوع مخاطب و افکار او تنها در برخورد با گروهی خاص در پیش گرفته شده‌است. به عنوان نمونه در مواجهه با "مشرکان" شیوه‌هایی مانند"به چالش کشیدن عقاید نادرست"، "امان دادن" و ... مصداق داشت، یا در برخورد با "اهل‌کتاب" روش‌هایی مانند "قضاوت و داوری حکیمانه" ، " شفّاف‌سازی و تنویر افکار عمومی" و... مطرح شده‌است و در رویارویی با"منافقان" از شیوه‌های رفتاری مانند "طرد کردن"، " افشای توطئه" و... سخن به میان آمده‌است. از مقایسه شیوه‌های رفتاری پیامبر(ص) در مواجهه با دگراندیشان دریافت می‌شود ایشان، روش بخشش و گذشت را سرلوحه رسالت خود قرار داد و برای فتح قلوب مخالفان از طرق مختلف استفاده می‌کرد و کمتر به شیوه نظامی متوسل می‌شد، مگر آنکه دشمن قصد حمله داشت.

عالمان اسلامی در مساله‌ی فرجام اخروی انسان‌ها در چند نکته اشتراک دارند: اولاً بهشت و جهنم، هر دو، ساکنانی خواهند داشت. ثانیاً بهشتیان از بهشت خارج نمی‌شوند. ثالثاً اهل جهنم دچار عذاب خواهند شد. رابعاً گروهی از جهنمیان پس از طی مراحلی، از عذاب رها شده، وارد بهشت می‌شوند. خامساً گروهی از جهنمیان برای همیشه در دوزخ خواهند ماند.آنچه که در بین دانشمندان اسلامی محل اختلاف گردیده این نکته است که آیا جاودانان در دوزخ، دائماً با عذاب هم قرین خواهند بود یا در عین بقا در دوزخ، از عذاب رها خواهند شد.ابن‌عربی و پیروانش از جمله‌ی کسانی هستند که بر اساس دلایلی چون گستردگی رحمت الهی، عدم تبدل فطرت، جواز خلف وعید، سنخیت طبع دوزخیان با آتش دوزخ، غایت بودن جهنم در خلقت برخی انسان‌ها، عدم تناسب عذاب نامحدود با عصیان محدود و نیز برخی آیات و روایات معتقد هستند که عذاب دوزخ از جاودانان در دوزخ برطرف خواهد شد.در طرف دیگر، بسیاری از متکلمان، مفسران و فلاسفه معتقدند که دلایل گروه فوق تماماً مورد خدشه هستند و حداکثر چیزی که اثبات می‌کنند، امکان برداشته شدن عذاب از جاودانان در دوزخ بر حسب اراده و مشیت الهی است و هیچ حکم محتومی را در مورد مدعای خود ثابت نمی‌کنند. در مقابل، دلایل عقلی بر مبنای حرکت جوهری و کسب فطرت ثانویه و نقلی بر اساس دلالت آیات و روایات فراوان اثبات می‌کنند که جاودانگی در دوزخ مساوی با جاودانگی در عذاب است.از منظر بررسی اصناف انسانها در آخرت، تنها می‌توان به جاودانگی گروه کوچکی از انسانها در عذاب حکم کرد که عبارتند از کافران معاند و مستکبر. ویژگی این گروه، سرکشی در مقابل حق و حقیقت و عنادورزی نسبت به آنها است. البته اینان در اوج اقلیت هستند و عموم مردم در نهایت مشمول رحمت خاص الهی قرار خواهند گرفت و در زمره‌ی رستگاران درخواهند آمد.

در این رساله که با هدف بررسی عکس‌العمل رفتاری مردم در برابر دعوت پیامبر اکرم (صَلّی‌اللهُ‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم) و عوامل آن تنظیم شده است، با استفاده از روش‌های توصیفی و تبیینی؛ با مطالعه، تفسیر و تحلیل محتوای کیفی مباحث قرآنی، روایی، انسانی، تاریخی، اجتماعی و سیره، با رفتار مومنان، کافران، مشرکان، منافقان، و... مواجه شدیم. در رفتار شناسی مومنان در برابر دعوت الهی دو عامل برون‌دینی و درون‌دینی قابل توجّه است. از یک سو عواملی که موجب اختلال در زندگی مطلوب بودند، مانند فساد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، ستم روسا و فرمان‌روایان، ظلم اقتصادی، دینی و ... که گریبانگیر جوامع بوده در روی‌کرد به اسلام تأثیر مهمّی داشته ‌است.از سوی دیگر این اسلام بوده است که برای نخستین بار حقوق پایه‌ای سه‌گانه‌ی – حقّ حیات، حقّ کرامت و حقّ آزادی معقول- را به‌طور جدّی در متن خود مطرح نمود.عقایدی که اسلام برای بشریّت عرضه کرد فطری، ساده، منطقی و خردپسند بود. عقل بشر برای درک این عقاید نه تنها به اضطراب‌ و تلاطم نیازمند نبود، بلکه بدان‌جهت که بازگوکننده‌ی فطرت او بود، برای آگاهان انبساط و ابتهاجی نیز به‌وجود می‌آورد.مشرکان، مقابله‌ی خود با دعوت پیامبر اسلام (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) را، از رویارویى با قرآن شروع کردند و آن را شعر، سحر، أساطیر الاولین و... نامیدند. پس از ناکام ماندن در مبارزه با قرآن، مبارزه با پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) را آغاز کردند، ابتدا سازش‌هاى سیاسى، اقتصادى و عبادى را پیشنهاد کردند که هیچ کدام پذیرفته نشد، تا این‌که دست به آزار و اذیّت پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) زدند و حتّى به قتل آن حضرت همّت گماردند که پیامبر با هجرت، خود را از این توطئه رهانید. منافقین که ظهورشان با ظهور اسلام همراه بود در هر فرصتى از درون، جامعه‌ی اسلامى را مورد هجمه‌ی خویش قرار دادند و در جهت اهداف خویش به هر اقدامى دست یازیدند. لذا با روش‌های سیاسى، روانی، فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی در برابر دعوت رسول اکرم (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) موضع گرفتند.رفتار مسیحیّت با دعوت پیامبر اکرم (صَلَّی‌اللهُ‌عَلَیه‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم) اگر چه دربردارنده‌ی برخوردهاى سیاسى و نظامى، مانند مشرکین و یهود نبوده است؛ لیکن قرآن کریم با این نگاه که اعتقادات مسیحیّت با مبانی دین توحیدی مغایرت دارد با آن‌ها برخوردهاى اعتقادى کرده و آن‌ها را همانند یهودیان از نظر دینى تخطئه نموده است.یهودیان نیز از پیمان شکنى و توطئه براى قتل پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) کوتاهى نکردند و در مواردى مثل جنگ احزاب، با مشرکان هم‌دست شدند. لذابا نقشه‌هایی چون جنگ روانی، سلطه‌ی اقتصادی، پیگیری خط نفاق، نژادپرستی، تفرقه‌افکنی، نقشه‌ی قتل پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم)، طرح اتّحاد قبایل عرب علیه اسلام، طرح هجوم به مدینه‌النبی و ... در برابر دعوت پیامبر اکرم (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) خودنمایی کرد.با همه‌ی دشمنى‌ها و توطئه‌ها، دعوت پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) پیروز شد. البتّه مسائل مختلفى در پیروزى و گسترش اسلام نقش داشت و نمى‌توان از نقش وحی الهی، خصوصیّات شخصی پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم)، سایر مسلمانان، همچنین نقش خلاهاى موجودِ قبل از اسلام، موقعیّت مکّه، فطرى بودن دین اسلام صرف نظر کرد. همه‌ی اینها موجب شده‌اند تا نقش اصلى - تغییر در محتواى فکرى و باطنى انسان‌ها - اتّفاق بیفتد.

تعیین هر یک از سوره های نصر، مائده و توبه به عنوان آخرین سوره نازل شده، همواره یکی از مسائل اختلافی میان قرآن پژوهان بوده است؛ به ویژه آنکه بخش های مهمی از آیات این دو سوره که قراین قوی تری برای «آخَرُ ما نُزِل» واقع شدن دارند، در تعارض با یکدیگر قرار گرفته و مفسران را به خصوص با عنایت به نقل ها و فهرست نزول های متفاوت، دچار چالش و سردرگمی کرده است. در این نوشتار با توجه به قراین برون متنی همچون روایات ترتیب نزول، روایات خاص «آخَرُ ما نُزِل»، فهرست نگاری های مسلمانان و مستشرقان، و قراین درون متنی همچون بافت آیات هر سوره و آیات دارای شأن نزول با زمان مشخص، دیدگاه آخرین بودن سوره مائده تقویت گشته و به برخی از نتایج آن از جمله تعامل مسالمت آمیز با اهل کتاب و مشرکان غیرحربی اشاره شده است.

آیه دوم سوره مائده که در ارتباط با احکام حج نازل شده، به مسلمانان فرمان داده تا حرمت زائران بیت الله الحرام را حفظ نموده و نه تنها از هرگونه تعدّی به آنان بپرهیزند، بلکه بر نیکی و احسان به آنان با یکدیگر هم پیمان شوند. اما مفسران در تعیین مصداق «آمّینَ البَیتَ الحَرامَ» اختلاف نموده اند. برخی مراد از این زائران را مسلمانان، برخی مسلمانان و مشرکان، و برخی تنها مشرکان دانسته اند که با هدف زیارت یا تجارت به مکه سفر می کنند. در این میان، گروه اخیر که مشرکان را مراد آیه مذکور دانسته اند، پس از تأمل در دیگر عبارات آیه شریفه و شأن نزول ها، به اقامه قراین درونی و بیرونی مبنی بر اثبات دیدگاه خویش پرداخته اند، اما در خصوص نسخ و یا تخصیص این حکم با برخی آیات سوره توبه و یا ابقای حکم جواز ورود مشرکان به مسجدالحرام اختلاف نظر نموده اند. این نوشتار نیز در ابتدا پس از نقد و بررسی هر دو دیدگاه، مشرکان را به عنوان مصداق «آمّینَ البَیتَ» برگزیده و در ادامه با نقد دلایل نسخ یا تخصیص این آیه، بر ابقای حکم جواز ورود مشرکان غیرحربی به مسجدالحرام تأکید نموده است.

توحید، امری است که تمام انبیا(علیهم السلام) بدان فراخوانده شده اند. یکی از راه های شناخت ابعاد و زوایای توحید، شناخت و بررسی شرک است; زیرا هر چیزی در مقایسه با اضداد خود بهتر شناخته می شود. در این پایان نامه، شرک از دیدگاه قرآن مورد بحث قرار گرفته است. در فصل اوّل این رساله، نخست معنای لغوی و اصطلاحی «شرک» و تفاوت آن با «کفر»، روشن; و سپس مبانی عقیدتی مشرکان بررسی شده است. فصل دوم، به بحث از اقسام و مراتب شرک اختصاص یافته، و فصل سوم، نمونه های عینی شرک در تاریخ و نیز شرک یا عدم شرک اهل کتاب را بررسی کرده و به مشرکان معاصر بعثت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و بخشی از دیدگاه های شرک آمیزشان بر پایه آیات قرآن پرداخته است; آن گاه به اختلاف مفسّران در موضوع یاد شده اشاره کرده است. فصل آخر پایان نامه، به بررسی عوامل شرک اختصاص یافته و ذیل دو بخش، عوامل درونی و بیرونی گرایش به شرک بررسی شده است.