جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیری که در این مقاله از آیه محکم و متشابه قرآن به دست داده می شود، به روش معناشناسی است و در آن سعی بر این است که معنای واژگان و عبارات از رهگذر نحوه کاربرد آن ها در جملات مشابه کشف گردد. واژگان و تعابیر کلیدی که در اینجا معناشناسی شده اند، عبارت اند از: فتنه، تاویل، متشابه، راسخون، علم، ایمان و زیغ. حاصل بررسی این است که مراد از فتنه عذاب اخروی و آیات متشابه، آیات قیامت و تاویل این آیات تحقق خارجی آنهاست و راسخان در علم عبارت از مومنان به کتاب آسمانی و زائغان عبارت از مشرکان مکه است.

درمباحث مربوط به فهم متون دینی، یکی ازمهمترین مسائل مساله تاویل است. پرسشهای اساسی در این مساله اینهاست : فرآیند فهم متن دینی مثل قرآن و روایات چگونه شکل می گیرد؟ نقش معارف عرفی و زبان عادی در فهم این متون چیست؟ عقل و یافته های عقل نظری چه نقشی را در این باره بازی می کنند؟ روش شهودی – عرفانی چقدرکارآیی دارد؟ و ... پاسخ ملاصدرا به پرسشهای مذکور موجب شکل گیری دستگاه تاویلی خاصی شده است که در این نوشتار به بحث کشیده می شود. او با نقد سایر نظرهای موجود در باب تفسیر و تاویل متون دینی، دیدگاه خاص خویش را با عنوان « روش راسخان در علم» تبیین و توجیه می نماید. آنچه او در نهایتا اظهار می دارد گونه ای هم آرایی بین زمینه های مختلف معارف بشری همچون یافته های حسی، عقلی و عرفانی است که در یک سیستم سازگار، بستر مناسبی برای فهم متون دینی فراهم می آورد.

دانشمندان مسلمان در فرق مختلف با گرایشهای گوناگون فکری، درباره متشابهات قرآن سخن گفته و در این موضوع دچار اختلافات بسیار شده اند. ملاصدرای شیرازی با رویکردی روش شناسانه، این دانشمندان را از حیث آرایی که درباره متشابهات قرآن اخذ کرده اند، به چهار دسته تقسیم می کند: 1- اهل ظاهر 2- اهل تاویل 3- دسته ای که ترکیبی از اهل ظاهر و اهل تاویلند 4- اهل جمع میان ظاهر و باطن. او ضمن بررسی و نقد آرا سه دسته نخستن، دیدگاه دسته چهارم را مورد بررسی قرار می دهد و تنها به تایید روش آنها می پردازد. در این نوشته کوشش شده است با استفاده از آثار گوناگون ملاصدرا، دیدگاه او در این موضوع، مورد تحقیق و بررسی و نقدی مختصر قرار گیرد.

مقاله حاضر پژوهشى است در دانش محکم و متشابه که توجه خود را به حوزه محکمات قرآن و مباحث نظرى آن معطوف داشته است. در این پژوهش ملاک‏ها و معیارهاى تشخیص محکمات شامل معیارهاى گوناگون متنى، موضوعى، عقلى و معرفتى و بررسى نقش و جایگاه محکمات در میان آیات به مثابه ام‏الکتاب، و مفهوم‏شناسى ام‏الکتاب و اقتضائات آن و در نهایت قلمرو محکمات قرآنى دنبال مى‏شود. در پرتو این تحقیق، محکماتْ نقش مهم و قابل توجهى در تفسیر قرآن داشته و مى‏تواند ملاک تقریب مذهبى قرار گیرد.

طی این تحقیق به اثبات رسانده‌ایم که تأویل در آیه 7 آل عمران به معنی تفسیر متشابهات نبوده بلکه به معنی حقایقی است که آیات متشابه در صدد تعبیر و بیان آنهاست و از اینجا به این نتیجه رسیده‌ایم که متشابهات آیات دربردارنده و بیان کننده حقایق غیبی و ذات و صفات خداوند هستند که از طریق تعقل و تعمق به فهم آنها نمی‌توان نایل شد و تنها خداوند به این معنا، که همان تأویل است آگاه بوده و به افرادی که صلاح بداند مانند انبیا و امامان معصوم (ع)تعلیم می‌دهد.با این بیان رسوخ در علم به معنی فرو رفتن در علم و دانش زیاد نبوده بلکه به معنای ثبات در ایمان و توقف در هنگام شبهه می‌باشد و راسخان در علم که در آیه، مطرح شده به سبب ترک تعمق در این آیات و ایمان و تسلیم در برابر آنها مورد مدح و ستایش خداوند قرار گرفته‌اند.همچنین مفهوم راسخان در علم منحصر به پیامبر و امامان نیست بلکه هر کسی را که دارای ایمانی ثابت بوده و در شبهات ورود پیدا نکند در بر می‌گیرد و روایاتی که از سوی معصومین (ع) وارد شده مانند "نحن ا لراسخون فی ا لعلم و نحن نعلم تأویله" تفسیرگر آیه نبوده و بیان‌گر مصداق انحصاری راسخان در علم، در آیه نیستند، بلکه به بیان علامه طباطبایی (ره) از باب جری و تطبیق معنی می‌شوند.

علوم قرآن با پردازش به مباحثی خارج از قرآن در فهم و درک واقعیت آن نقش ایفاء کرده، ولی معارف قرآنی با بررسی داخلی و مطالعه آیات شریفه و کمک از این علوم در مسیر فهم عمیق قرآن قدم بر می دارد. آن چه در این پایان نامه به آن پرداخته شده است شامل : کیفیت نزول، ( نزول دفعی و تدریجی و آراء بزرگان متقدّم و متأخّر در مورد آن ) ونیز فایده ها و علل نزول تدریجی قرآن و اولین آیات و سوره نازل شده و همچنین آخرین آنها می باشد. اسباب النزول یا شأن النزول قرآن به عنوان یکی دیگرازعلوم قرآنی مورد بررسی قرار گرفته است.در تعریف آن عده ای فرق قائل شده اند و شأن نزول را أعم از اسباب النزول می دانند.اين گروه معتقدند هر گاه به مناسبت جريانى درباره ‏شخص و يا حادثه‏اى، خواه در گذشته يا حال يا آينده و يا در باره فرض احكام، آيه يا آياتى نازل شود همه اين موارد را شأن نزول آن آيات مى‏گويند. ولی حادثه يا پيش آمدى كه متعاقب آن، آيه يا آياتى نازل شده باشد و به عبارت ديگر آن ‏پيشامد باعث و موجب نزول گرديده باشد را سبب نزول گویند. و نيز درباره آیات مکی و مدنی و ملاک تشخیص و فواید آن ها و برخی از اختلافات فریقین در این زمینه بحث هايي آورده شده است. در مورد اعجاز قرآن پس از بیان پیشینه و تعریف آن اشاره به این نکته مهمّ دارد که معجزه، جنبه دفاعی دارد نه تبلیغی. به این معنا که پیامبران الهی، درآغاز رسالتشان پس از مواجه با تردید های ناشی از جهل و عداوت های مخاطبان، معجزه را ارائه می کردند نه قبل از مخالفتهای آنان. در ادامه بحث، ابعاد و وجوه اعجاز قرآن بررسی می شود، که جنجالی ترین مبحث آن، مسئله صَرفه می باشد که قائلین به آن اعجاز را، در خود قرآن نمی دانند بلکه معتقدند که خداوند انگیزه و اراده را از آنان سلب می کند.وطبق تعریف دیگری، اساساً، خداوند اختیار و امکانات مقابله با قرآن را از همان ابتدا به انسان نداده است. البته این نظریه را اکثریت بزرگان عامّه و خاصّه مردود دانسته اند. محکمات، آیات ناسخ و دارای معنی واضح و دور از شبهه می باشد. متشابهات دارای معانی چند وجهی است که اکثریت عامّه تأویل آن را مختصّ خداوند می دانند که البته شیعه، معصومین علیهم السلام را نیز آگاه بر تأویل می داند. علم ناسخ و منسوخ دارد در تعریف آن، از بین بردن، تغییر دادن و نسخه برداری را ذکر کرده اند. متناسب با هر یک از تعاریف ذکر شده تعداد آیات منسوخه متفاوت گشته است.مثلاً برخی از پیشینیان آیات منسوخه قرآن را تا پانصد آیه شمرده اند و برخی از متأخرین پنج، هشت و یک مورد دانسته اند.آیات منسوخه را به سه نوع مشهور تقسیم کرده اند که عبارتند از: نسخ آیه و محتوا با هم، نسخ آیه بدون محتوا، نسخ محتوا بدون آیه و نوع چهارم نیز نسخ مشروط است. آخرین فصل، عدم تحریف قرآن می باشد که در آن به آراء قائلین به تحریف از هر دو گروه و دلائل متقن در ردّ این پندار باطل مطالبی ذکر شده است.مستندات مدعیان تحریف را، روایات دروغین و برداشتهای ناصحیح از برخی روایات تشکیل می دهد. و دلائل منکرین تحریف كه نظر علماى بزرگ شيعه می باشدبه زير مي باشد:گواهى تاريخ، ضرورت تواتر قرآن، مسأله اعجاز قرآن، ضمانت الهى، عرضه روايات بر قرآن، نصوص اهل بيت علیهم السلام .موضوع وحی را مباحثی همچون: ضرورت نزول، تعریف، اقسام، کیفیت نزول، و برخی از ویژگی های آن در خصوص همسازی با فطرت انسانی و صلاحیت قانونگذاری و ... در بر می گیرد.

طبرسی در تفسیر مجمع‌البیان لعلوم القرآن علاوه بر تفسیر آیات به تبیین مباحث علوم قرآنی نیز اهتمام داشته است . در این رساله نگارنده به طرح و تدوین چهار مبحث مهم علوم قرآنی از دیدگاه وی پرداخته است که این مباحث عبارتند از: -1 نسخ در قرآن، که ابتدا مفهوم نسخ از دیدگاه لغت پژوهان و مفسران و آراء آنها در امکان نسخ، قبول یا رد گونه‌های آن و حکمت نسخ بیان شده، آنگاه به شرایط نسخ از دیدگاه طبرسی اشاره شد که وی با توجه به این شرایط شش مورد نسخ را پذیرفته و در هفده مورد نظر دیگر مفسران را مبنی بر نسخ آیه رد می‌کند. -2 محکم و متشابه: در این فصل اقوال مفسران در معنای محکم و متشابه، حکمت متشابهات و آگاهی راسخان در علم به تاویل متشابهات بیان شده و در ادامه اقسام متشابهات و تاویل آنها از دیدگاه طبرسی ذکر گردیده و به حروف مقطعه قرآن به جهت تناسب با بحث اشاره شده است . -3 اعجاز قرآن: که به بیان زمینه نزول قرآن، تناسب معجزه با عصر نزول آن، معنای اعجاز در لغت و قرآن و فرق آن با سحر از دیدگاه طبرسی پرداخته شده، آنگاه سیری تحدی و حکمت آن و وجوه اعجاز قرآن از دیدگاه مفسران به تفصیل ذکر گردیده است . -4 تحریف‌ناپذیری قرآن: در این فصل پس از اشاره به معنای لغوی و اصطلاحی تحریف و اقسام آن، به تاریخچه اتهام تحریف به تشیع ریشه‌ها و عوامل آن پرداخته شده و استدلالات طبرسی بر تحریف‌ناپذیری قرآن ذکر شده است .

موضوع این پایان نامه شرح و تحلیل متشابه القرآن ابن شهر آشوب است. این پایان نامه مشتمل بر یک مقدمه و دو بخش است. در مقدمة این رساله به شرح حال ابن شهر آشوب مفسر قرآن(قرن ششم هجری)، پرداخته شد. بخش یکم آن مشتمل بر ذکر معانی لغوی و اصطلاحی محکم و متشابه، فلسفه و حکمت وجود آیات متشابه در قرآن، ذکر اسباب تشابه و اقسام آن، اهم کتبی که در موضوع آیات متشابه نوشته شده است و در پایان این دو بخش به بررسی کلی کتاب متشابه القرآن و مختلفه از جهت: مضمون، ویژگی، ابواب و فصول، مآخذ و طریقه مؤلف و نقاط ضعف او اشاره شده است. بخش دوم این رساله شامل آیات متشابه ای است که ابن شهر آشوب به تفسیر و تأویل آن پرداخته است. سبک و روش ما در این بخش عبارت است از: الف طرح سؤال پیرامون آیه ای که مورد ابهام واقع شده است. ب پاسخ به سؤال با استفاده از کتب تفسیری عصر مؤلف و معاصرمان. ج تأیید یا رد نظر مؤلف پیرامون آیه با استفاده از تفاسیر ارائه شده.