جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چاپ اول کتاب المجانی من­النّصوص­العرفانیة(تألیف آقایان دکتر عبّاس اقبالی و سیدرضا میراحمدی) با هدف تدریس درس «قرائت متون عرفانی»به ارزش دو واحد در مقطع کارشناسی زبان و ادبیات عربی تهیه و تدوین شده و در انتشارات دانشگاهی سمت به­ چاپ رسیده است. در این اثر، نگارندگان ابتـدا برخی ­واژه­ها و اصطلاحـات معـمول عرفانی را تعریف­کرده وآنگاه جهت­تبیین هرچه بیشتـر این­ گونه کلمات ­و اصطلاحات و نیز آشنایی دانشجـویان با متون ویژۀ عرفانی، گزیده­هایـی از متون قدیم و جدید عرفانی را در کتاب گنجانیده­اند.از آنجـا که سعی مؤلّفان، نگارش کتابی بوده است که از آن به­صورت یکسان درهمـۀمراکـزآموزش­عالـی استفاده شود، شایسته است که در به­حدّاقلّ ­رسانیدن اشتباهات آن تلاش شود؛ و اگـرچه نویسندگان کتاب با این هدف، از کتاب­هـای برجستۀ عرفانی نیز بهره جسته­اند، به هر حال کتاب نه تنهـا خالی از اشتباه نیسـت بلکه اینجانب پس از یک دورة تدریس کتاب، با اشتباهات شکلی ­و محتوایی بسیاری­ درآن مواجه شدم­ که ­جهت بهره­منـدی هر چه بهتر و بیشتر دانشجـویان از مطالب آن، در این مقاله به آنها اشاره می­شود، با این امید که در چاپ­های آیندۀ کتاب، تعداد اشتباهات آن کمتر شود.

در بررسی تاریخ تحلیلی تصوف و مبانی نظری آن، جستار در احوال صوفی - زاهدان سده های نخستین هجری، امری بایسته و ناگزیر است. یکی از این بزرگان، احمد ابن حرب اصفهانی نیشابوری است که ضمن ویژگی های ممتاز و فردی فکری اش، به واسطه آنکه استاد محمد کرام، رییس فرقه کرامیه بوده و افکار و اقوالش در این طریقه تاثیر به سزایی داشته، از اهمیت خاصی در مطالعات تاریخی و نظری تصوف برخوردار است. با این همه، متاسفانه در باب او تا به امروز، پژوهش درخور و مستقلی صورت نگرفته است. تحقیق حاضر که درباره احوال و افکار احمد حرب است، در کار تحقیقات کرامیه پژوهی بسیار فایده مند تواند بود، و به برخی از سوالات و ابهامات از جمله ارتباط احمد با محمد کرام و عقاید کرامیه و علل طرد و رد او توسط برخی علمای حدیث، پاسخ می تواند داد.

با آن که درباره تاریخ عرفان اسلامی تحقیقات قابل توجهی انجام گرفته، اما هنوز زوایای زیادی از آن مبهم مانده است. پیدایش تصوف اسلامی یکی از موضوعاتی است که کمتر در باب آن سخن به میان آمده؛ این در حالی است که برای آشنایی با دیگر مراحل تاریخ تصوف و هم چنین سیر تطور مبانی عرفانی ضروری است‌ زمینه ها و چگونگی شکل گیری تصوف بررسی و تحلیل گردید. یکی از کارهایی که می تواند ما را یاری رساند تا در زمینه پیدایش عرفان اسلامی اطلاعات بیشتری به دست آوریم، تحقیق در احوال و آرا بزرگانی است که در شکل گیری تصوف نقش داشته اند. از این رو اگر زمان شکل گیری تصوف را نیمه سده دوم هجری به شمار آوریم. تبیین نقش و تاثیر آرا شخصیت های بزرگ عرفانی این دوره اهمیت خاصی پیدا می کند.یکی از زاهدان بزرگ این دوره سلمه بن دینار است. این مقاله بر آن است تا با تبیین دیدگاه های وی، نقش و تاثیر او را در شکل گیری عرفان اسلامی بررسی و تحلیل کند.

هرچند زمینه شکل گیری طریقت های عرفانی در جهان اسلام، از حدود سده های چهارم و پنجم آغاز شده بود، صورت نهایی این طریقت ها به سده هفتم و پس از آن برمی گردد. بیشتر این طریقت ها، سلسله خود را از طریق امامان شیعه و به ویژه امام رضا (ع) تا امیرالمومنین علی (ع) به رسول خدا (ص) می رسانند. حال، این پرسش مطرح می شود که چه تصویری از امامان و به ویژه امام کاظم (ع) در زهد و عرفان اسلامی وجود داشته که به پذیرش ایشان به عنوان یکی از اقطاب سلسله های عرفانی انجامیده است؟ در برخی از منابع، ادعا شده است که برخی از مشایخ متقدم صوفیه با امام کاظم (ع) ارتباط داشته اند. مقاله حاضر، نخست کتاب های زهد را معرفی و آن گاه میزان صحت و سقم روایات حاکی از ارتباط مشایخ صوفیه با آن حضرت را بر رسیده و به این نتیجه رسیده است که اولا در کتاب های زهد و عرفان فقط به اختصار از امیرالمومنین علی (ع) تا امام صادق (ع) یاد شده است و از دیگر ائمه و به ویژه امام کاظم (ع) مطلقا ذکری در میان نیست؛ ثانیا هرچند دیدار یکی از مشایخ صوفیه، یعنی شقیق بلخی، با امام کاظم (ع) کم و بیش قابل اثبات است، ولی همین دیدار هم در هیچ یک از متون عرفانی ذکر نشده است و لذا در تاریخ عرفان و شکل گیری طریقت های عرفانی تاثیری نداشته است. بنابراین، برای فهم چگونگی و چرایی ورود اسامی ائمه (ع) به سلسله های عرفانی، مراجعه به متون زهد و تصوف کارگشا نیست و باید به دنبال دلایل دیگری برای آن بود.

نخستین مشایخ صوفیه زاهدان و پارسایان واقعی بودند. آگاهی همه جانبه از گناه همراه با وحشت جزا موجب می شود که آنان برای رهایی از خود از دنیا گریزان باشند و تسلیم بی چون و چرای خداوند متعال گردند. خوف از خدا و امید نداشتن به غیر او، در عابدان زاهد و صوفیان اولیه از جمله حاتم اصم، در نهایت به ورع و زهد شدید منجر می شود. می توان گفت صوفیان اولیه پیش از آنچه عارف باشند، زاهد و عابد بودند، از آن جمله حاتم اصم.ابو عبدالرحمان حاتم بن عنوان مشهور به حاتم اصم (م.237 ه./ 851 م) در عصر معتصم، هشتمین خلیفه عباسی می زیسته و از زاهدان دوره اول (150-250ه.) است که به زهد و عبادت و اعراض از دنیا مشهور بوده است. او مرید و شاگرد ابوعلی شقیق بلخی (متوفی 154) و استاد احمد خضرویه بود.در این مقاله با بهره گیری از منابع قدیم، اندیشه و سخنان حاتم اصم بررسی شده است تا نشان داده شود که چگونه صوفیان زاهد و عابد با سخنان و اعمال خود به تعلیم شاگردان، حاکمان و عامه مردم می پرداختند. این حکایات و سخنان می تواند سندی از تاریخ تصوف و آموزه های اخلاقی صوفیان دوره اول باشد.

سابقه ادبیات تعلیمی و پرداختن به شعر و نثر اخلاقی و حکمی، به ایران دوره باستان و آثاری نظیر تعلیمات اخلاقی آیین زدتشت و اوستا برمی گردد. در عهد ساسانی، اندرزنامه هایی برای تبلیغ آموزه های اخلاقی نگاشته شد. در دوره اسلامی هم از سوی دانشمندان و ادیبانی نظیر ابن مقفع و مولف دینکرد، مباحثی از تعلیمات اخلاقی بیان گردیده است. همچنین در سروده های شاعران قرن سوم؛ یعنی پیشگامان شعر فارسی نیز کم و بیش نشانه های از ادب تعلیمی دیده می شود. با آغاز واقعی شکل گیری شعر فارسی (قرن چهارم)، تعلیمات اخلاقی و توجه به آموزه های حکمی و زهدی و نصایح در شعر شاعران و گویندگان مشهور این دوره همچون رودکی، شهید بلخی، ابوشکور بلخی، فردوسی و کسایی راه یافت. در این میان سهم کسایی به عنوان نخستین شاعر شعر زهدی، از همه بیشتر است. او همواره از آموزه ها و تجربه های اخلاقی و زهدی خود برای ارشاد و هدایت خلق سخن گفته است. محور اصلی تفکر همه شاعران ادب اخلاقی، ترک دلبستگی به دنیاست. دلبستگی که منشأ همه آفات و زشتی های اخلاقی به شمار می رود. گفتنی است که در میان مباحث اخلاقی و زهدی در ادوار یاد شده به خصوص تا قرن چهارم، اخلاقیات در مرتبه اول و زهدیات در مرتبه دوم قرار دارد و این نشان از آن دارد که تا قرن چهارم هنوز نگرش زاهدانه صرف و دنیاگریزی محض و رهبانیت، نظیر آنچه در سروده های زاهدان صدر اسلام و ناصرخسرو می بینیم، وجود ندارد. البته این به منزله نبود اخلاقیات اسلامی نیست. از قرن چهارم به بعد، به تدریج تعلیمات دینی و زهدی شروع می شود و شاعران کم و بیش در سروده هایشان به آموزه های اخلاقی با رنگ دینی اشاره می کنند که نمونه واضح آن سروده های کسایی است.در این مقاله سعی شده تا ضمن آوردن نمونه هایی از آثار اخلاقی هر دوره، نوع تعلیمات اخلاقی صرف و اسلامی و میزان بسامد فضایل و رذایل اخلاقی ابتدا در ادبیات دوره باستان و عهد ساسانی، سپس سه قرن اول هجری و در نهایت در شعر شاعران قرن چهارم به خصوص ابوشکور بلخی و کسایی بیان شود.

عین القضات همدانی، عارف ایرانی قرن پنجم و ششم هجری است که قلم توانا و ذهن و اندیشه پویا و جوال خود را برای نگاشتن آثار فلسفی- عرفانی به کار برده است. اگرچه بی پروایی و سبک فلسفی اش در نهایت او را به پای دار کشید اما نوشته های او به خصوص کتاب «تمهیدات» وی، سندی مستدل برای عرفان و ادبیات کهن ایران زمین شد. «تمهیدات» اگرچه از متون عرفانی به شمار می رود اما از آنجا که به بیان شرایط سلوک و آداب مرید و خصایص پیر می پردازد، مبانی تعلیمی بسیاری را بیان کرده است. صوفیه که به واقع هدف خلقت را محبت و عشق ورزی می دانند، محبت به انسان را زمینه ساز محبت خداوند به شمار می آورند؛ این گونه است که در تفکر صوفی، تعلیم هم با محبت گره می خورد و در حقیقت، آداب شناخت و خودسازی و حقیقت جویی همگی برگرفته از عشق و برای وصول به محبت است. در این مقاله جنبه های تعلیمی این اثر گرانقدر بررسی شده است.

زهد در لغت به معنای بی اعتنایی و چشم پوشی است و در تعریف حضرت علی (ع) کوتاهی آرزو و سپاسگزاری هنگام نعمت و پارسایی نسبت به معصیت هاست. رهبانیت نیز واژه ای است عربی و اغلب لغت نویسان عرب این واژه را معادل «رهب» به معنای خوف و ترس دانسته اند. رهبانیت مسیحی زمانی به وجود آمد که پیروان حضرت مسیح علاقمند به داشتن یک زندگی کامل روحانی مجزای از جامعه مادی شدند. زهد اسلامی و رهبانیت مسیحی با هم تفاوت دارند چرا که در اسلام بین این جهان و آن جهان و کارهای آن تفاوتی وجود ندارد و آن ها نسبت به یکدیگر رابطه ای جداگانه ندارند. در حالی که رهبانیت مسیحی جدایی از این جهان را توصیه می کند و خواهان پشت کردن به این دنیاست. در اثر نفوذ مسیحیان در دوران بنی امیه و بنی عباس و حضور آنان در امور حکومتی و وجود فرقه های بسیار راهبان مسیحی مسیحیت رواج یافت و بر مسلمان تاثیر گذاشت. این تاثیرگذاری به گونه ای بود که زاهدان چون راهبان از خوردن غذاهای حیوانی خودداری می کردند، پشمینه می پوشیدند، در صومعه و خانقاه ها به سر می بردند و به عمل اختصا دست می زدند تا پایبند زن و فرزند نباشند. بنابراین می توان گفت حضور گسترده مسیحیان در بین مسلمانان و رواج تعالیم آنان بر تعالیم اسلامی و همچنین زهد زاهدان مسلمان اثر گذاشته است.

تحلیل گفتمان و نظریه‌های مطرح در آن در دوره‌های اخیر زمینه و بسترهای مناسبی را برای بررسی ساختارهای متون فراهم کرده است. دیدگاه گفتمان دیالکتیکی پل‌ریکور از جملۀ این آراست که به تحلیل متن در سطحی فراتر از زبان و تأکید بر فضاها و زمینه‌های مفهومی شکل‌گرفته در آن توجه دارد. الهی‌نامۀ عطار نیشابوری از آثار کلاسیک ادب فارسی است که ساختار اصلی روایت آن بر محوریت گفتگو بنا شده است لذا قابلیت خوانشی نو از منظر این دیدگاه گفتمانی را داراست. در این پژوهش تلاش شده است با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با رویکرد گفتمانی، گفتمان‌های شکل‌گرفته در الهی‌نامه شناسایی شوند و در دو سطح 1. ساختاری شامل: فاعل گویا، توزیع واژگانی، وجوه بیانی 2. محتوایی بنیان‌های مفهومی در دوآستانۀ معنایی و محکی، منشأ گفتمان‌ها و شکل‌گیریِ خرده گفتمان سکوت مورد بررسی قرار ‌گیرند تا تحلیل و قرائتی نو از متن متناسب با دیدگاه خوانندۀ معاصر فراهم گردد. بررسی اثر از این منظر نشان می‌دهد که دو گفتمان دنیا‌گرایی و دنیا‌گریزی با مرکزیت خدا و انسان به صورت دیالکتیکی در الهی‌نامه شکل گرفته است. سه عنصر پدرسالاری، حاکمیتی و شناختی به عنوان منشأ قدرت و سلطۀ گفتمان زاهدانۀ پدر قابل شناسایی است که نفوذ، غلبه و سیطرۀ آن را بر هر دو گفتمان افزایش داده است. راه‌کارهای تلفیق و تفکیک دین و دنیا از سوی دو گفتمان پیشنهاد می‌شود و در سطح محکی نیز متناسب با سلطۀ گفتمان پدر مصادیق بیشتری برای شفاف‌سازی و متقاعد کردن فرزندان نسبت به آموزه‌های تعلیمی مطرح شده است.