جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار، پژوهشی درحوزۀ فلسفۀ عمل است و در صدد است پاسخ فیلسوف معاصر علامه محمدتقی جعفری به دو پرسش مهمِ «چیستی عمل» و «چگونگی تبیین آن» را استنباط و مورد ارزیابی قرار دهد. این پژوهش اگرچه به روش تحلیلی - کتابخانه ای انجام‌گرفته لکن جعفری در مباحث خود پیرامون عمل، علاوه بر بهره گیری از عقل و البته وجدان، به یافته های علمی نیز توجه داشته است.در نظریّۀ عمل جعفری سه مبنای متافیزیکی، انسان شناختی و انگیزشی دخالت مستقیم دارند. بر پایۀ مبنای متافیزیکی، عمل از مقولۀ فعل (یا به تعبیری رویداد) معرفی می شود. این عمل منسوب به «منِ» انسانی است که در انسان شناسی جعفری تعریف و جایگاه ویژه ای دارد. انگیزش نیز از نگاه جعفری مبتنی بر اصل علاقۀ به من توضیح داده می شود. در کنار این سه مبنا، جعفری سه مؤلفة اراده، تصمیم و اختیار را شناسایی می کند. در این میان مؤلفة اختیار یا به تعبیر جعفری «نظارت و سلطنت من بر دو قطب مثبت و منفی عمل» مهم‌ترین مؤلفه محسوب می گردد. نهایتاً بر اساس سه مبنا و سه مؤلفة بیان شده، چیستی عمل به این صورت پاسخ می یابد که: «عمل، حرکت روحِ انسانی (و فعالیت روانی و عصبی) است که غالباً با حرکت بدنی و تأثیر بر مواد خارجی نمایان شده و معلولِ ارادۀ هدف و تصمیم، تحت نظارت و سلطۀ من است». همچنین تبیین عمل از نگاه جعفری، بر اساس دو روش استقرائی (مربوط به‌پیش از صدور عمل) و روش قیاسی (مربوط به بعد از صدور عمل) انجام می گیرد و لازم است ضمن توجه به چهار دسته عواملِ درون ذاتی متغیر، برون ذاتی متغیر، درون ذاتی ثابت و برون ذاتی، اقسام عمل در قالب عمل عادی، ارادی و اختیاری لحاظ گردد.بخش نهایی پژوهش به ارزیابی نظریه عمل جعفری پرداخته و چالش های نظریه های معاصر در باب عمل را مبنای نقد و بررسی قرار می دهد و نتیجه می گیرد که نظریه جعفری، با افزودن تکمله ای اصلاحی، توان عبور از این چالش ها را داشته و می تواند ضمن ارائۀ فرضیه¬های جدید برای برخی مسائل فلسفی چون رابطۀ عمل با نظر و معرفت، ضعف اراده، آزادی، در حوزۀ علوم‌انسانی نیز امتداد یابد.

علوم انسانی علومی هستند که در مرحله‌ی اول به شناخت و توصیف ابعاد مختلف انسان و نهاد اجتماعی او می‌پردازند و در مرحله‌ی بعد با تعیین وضعیت مطلوب در بعد مورد مطالعه‌ی خود، برای وصول به آن وضعیت توصیه هایی ارائه می‌دهند. به همین دلیل می‌توان گفت که علوم انسانی در هدف‌دهی و هدایت فرد و جامعه‌ی انسانی جایگاهی ویژه دارند. یکی از مسائل موثر در ساختار این علوم، مسائل انسان‌شناسی است که به عنوان مبانی انسان‌شناختی در تعیین اصول، اهداف، مسائل و پیکره‌ی آن نقش قابل توجهی را ایفا می‌کند. به همین دلیل بنابر تعریف، ویژگی ها، جایگاه و هدفی که انسان‌شناسی برای انسان ارایه می‌دهد، موضوع، اهداف، مسایل و توصیه های علوم انسانی نیز متفاوت می‌گردد. در این نوشتار نوع نگاه دو متفکر بنام اسلامی، امام خمینی و علامه جعفری، به انسان به عنوان مبانی انسان‌شناختی این علوم مورد بررسی قرار گرفته است. اما باتوجه به گستردگی مباحث انسان‌شناسی و نبود تفاوت اساسی و ساختاری بین نظرات این دو بزرگوار، سعی شده با گزینش مباحث مهم و مرتبط با یکدیگر تصویری اجمالی از دیدگاه این دو بزرگوار ارائه شود. مباحثی چون تعریف و ماهیت انسان، ترکیب انسان از نفس و بدن، جاودانگی، وحدت، دو رویه بودن نفس انسانی، اصالت بعد ماورای طبیعی انسان، فطرت، اختیار و هدف نهایی حیات انسان محوری ترین مسائل مطرح شده در این مبحث است. سپس براساس اصلی ترین فرضیه‌ی این پژوهش یعنی تاثیر مسائل انسان‌شناسی بر طراحی ساختار علوم انسانی چگونگی این تاثیر تبیین شده است. در این راستا ابتدا با توجه به نظام انسان‌شناختی مطرح شده، ماهیت موضوع علوم انسانی تعیین گردیده است و سپس تاثیر آن به طور کلی بر علوم انسانی و به صورت جزیی بر هدف و روش علوم انسانی مشخص شده است.

اخلاق و سیاست در دیدگاه علامة جعفری دو حوزة مرتبط با یکدیگرند. به عبارت دیگر رویکردهای اخلاقی و سیاسی به مثابة دو ضلع اصلی حكمت عملى، در قالب یک هماهنگی کلی و پیشینی قرار دارند که استاد محمدتقی جعفری تلاش کرده است از منظر اندیشة اسلامی آن را مورد بحث قرار دهد. به زعم علامه طرح درست و دقیق مسالة اخلاق در جهان امروز که از منظر معنویت و اخلاقیات در بحران جدی به سر می برد، می تواند رهگشای بسیاری از چالش ها و معضلات بشر در حوزه‌های گوناگون فرهنگی و اجتماعی باشد. اما در عین حال علامه باور دارد که طرح این مساله صرفا محدود به حوزه¬های پیش گفته نیست و حتی در حوزه ای چون سیاست، که در بدو امر ارتباط مستقیمی با اخلاق ندارد، می تواند راهگشا و موثر باشد. از دید علامه این دو ضلع اصلی انسان شناسی اسلامی که مبتنی بر «حیات تکاملی»اند و پيوند آن دو - كه یکی از «هست»ها و «است»ها سخن مى گويد وآن ديگرى از «بايد»ها و «شايد» و «نشايد»ها بحث مى‏كند- در «حكمت نظرى»، نه تنها ممکن است، بلکه اساسا این پیوند و تالیف از منظر حیات وحیانی و متعالی، «ضروری» بوده و تنها راه سعادت بشر است. اما در عین حال این تالیف و ترکیب که ریشه در روح هماهنگ و وحدت گرای اسلام دارد، نیازمند وجود یک زمینه یا الگوی عملی است که علامه آن را نیز در نهج البلاغه و در سیره و گفتار و عمل امیرالمومنین (ع) یافته است. تحقیق حاضر تلاشی است برای بازشناسی دیدگاه های علامه در این زمینه و تاثیراتی که نظریات ایشان بر اندیشة معاصر داشته است.

رویداد که در یک معنای عام، هر آن چیزی است که اتفاق می‌افتد، واقع می‌شود و یا رخ می‌دهد، در متافیزیک‌ معاصر مقوله‌ای از مقولات جهان معرفی شده است. اگرچه اغلب متافیزیک‌دان‌ها وجود رویداد به عنوان یک مقوله ‌را پذیرفته‌اند لکن در مورد چیستی آن اختلاف داشته و نسبت به تعریف آن رویکردهای مختلفی شکل گرفته است. بحث از رویداد و چیستی آن محدود به متافیزیک معاصر نبوده و در آثار فیلسوفان دیگر نیز قابل پیگیری است. برای این منظور توجه به رابطه و پیوند میان مفهوم رویداد (به معنای عام) و مفهوم تغییر و حرکت و در نظر گرفتن اینکه هر رویدادی معادل با حرکتی است، راهگشا است. اگرچه این معادل‌سازی از سوی برخی مورد اعتراض است لکن در این مقاله که پژوهشی بر مبنای اندیشۀ فیلسوف معاصر علامه محمدتقی جعفری است، قابل قبول نشان داده می‌شود. براساس همین رابطۀ میان رویداد و حرکت، چیستی رویداد در آثار جعفری پیگیری شده و مبتنی بر مبانی متافیزیکی او و نگاه متفاوتش به جوهر و عرض، رویداد در مقولۀ فعل یا انفعال تعریف جدیدی پیدا می‌کند.

چالش‌های دوران مدرن و پسامدرن در باب معنای زندگی منشأ بسیاری از آسیب‌های روحی انسان معاصر شده است. عشق به عنوان یکی از اساسی‌ترین مفاهیم دینی-انسانی می‌تواند نقشی اساسی در حل این معضلات داشته باشد. مسئله پژوهش حاضر این است که بر اساس آراء علامه جعفری (در مقام یکی از متفکران دینی اخیر)، معنای زندگی با محوریت عشق چگونه بازتبیین می‌شود؟ روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است. بر مبنای یافته‌های پژوهش، معنای زندگیِ عاشق تابعی است از ارزشِ معشوق؛ هر چه معشوق متعالی‌تر باشد، زندگی عاشق متعالی‌تر خواهد بود. عشق مجازی و عشق حقیقی تأثیرات متفاوتی بر معنای زندگی دارند. همچنین نقش عشق در مقایسه با مؤلفه‌های دیگرِ معنابخشی به زندگی نیز قابل بررسی است. بین عشق و «باورمندی به خدا» در بحث معنای زندگی رابطه‌ای دوسویه وجود دارد. از حیث ارتباط عشق و «هدف»، عشق مجازی علاوه بر این که می‌تواند ابزاری برای وصول به «عشق حقیقی» باشد، همچنین مرتبه، شأن و پرتویی از آن است. علاوه بر این مؤلفه‌ها، تناسب وثیقی وجود دارد بین «مرتبهٔ وجودی انسان و سطح کمال» با «نوع و سطح عشق». در رابطهٔ عشق و «هنر»، تصورات گوناگون افراد از معنای زندگی می‌تواند هنرهای متفاوتی را تولید کند. اثر هنری توأم با عشق حقیقی منشاء تعالی در جامعه خواهد بود.