جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر دوره ای مختصر در اصول عقاید شیعی است که از جمله به عنوان منبع درسی عقاید/کلام در پایه دوم حوزه های علمیه شیعه مورد استفاده است. این منبع، با این انگیزه تألیف گردید که منبع مطمئنی برای آشنائی محافل دانشگاهی غرب با مذهب شیعه گردد، چرا که پیش از آن مصادر تحقیقی آنان غالباً از منابع اهل سنت و یا از فرقه اسماعیلیه بود. این کتاب دارای یک مقدمه و سه بخش و یک خاتمه است که به شرح زیر می باشند: بخش اول: در این بخش کیفیت پیدایش و نشو و نمای شیعه، از آغاز پیدایش تا قرن چهاردهم هجری مورد بررسی قرار گرفته است. سپس انشعابات شیعه همچون: زیدیه، اسماعیلیه، مزاریه و دروزیه بیان گردیده است. بخش دوم: در این بخش راههای تفکر مذهبی شیعه به شرح زیر مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است: طریق اول: ظواهر دینی، اقسام ظواهر دینی. طریق دوم: بحث عقلی و طریق سوم: کشف. بخش سوم: در بخش پایانى كتاب، اصول اعتقادات اسلامى را از نظر شیعه دوازده امامى تحت عناوین خداشناسى، پیامبرشناسى، معادشناسى و امام شناسى مطرح ساخته است. خاتمه كتاب با عنوان پیام معنوى شیعه، جهانیان را به در پیش گرفتن راه خدا و رسیدن به آخرین درجه كمال انسانى كه همان ولایت و قرب الهى است، فراخوانده است.

شیعه در اسلام اثری مشهور درباره تشیع و شیعه دوازده‌امامی، به قلم علامه طباطبایی. این کتاب یکی از جدی‌ترین کارها در حوزه مطالعات شیعی در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود و در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقی آمریکا و اروپا جزو منابع تدریس رشته شیعه‌شناسی بوده است. هم‌اکنون نیز جزو کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه ایران است. به‌گفته پژوهشگران، به‌دلیل غرض‌ورزی و تحریف دانشمندان غربی و استفاده از منابع اهل‌سنت در تحقیقات اسلامی، تشیع حقیقی در غرب هیچ‌وقت شناخته نشد. بدین منظور، علامه طباطبایی در حدود سال ۱۳۴۵ش، کتاب شیعه در اسلام را تألیف کرد. این کتاب ابتدا توسط سید حسین نصر به زبان انگلیسی ترجمه و در سطح دانشگاه‌های آمریکا منتشر شد. در سال ۱۳۴۷ش نیز نسخه فارسی آن در ایران انتشار یافت. گفته شده کتاب شیعه در اسلام، به دور از تعصبات سنتیِ مرسوم، به بررسی‌های منصفانه تاریخی و علمی پرداخته و هویت واقعی مذهب تشیع را به‌عنوان یکی از دو مذهب بزرگ اسلامی، در سطحی عالی نشان داده است. برخی از دیدگاه‌های نویسنده، در این کتاب، به این شرح است: در قرآن، سه راه برای رسیدن به حقیقت مطرح شده: روایات، عقل فلسفی، و کشف‌وشهود عرفانی. سرچشمه اصلی عرفان اسلامی قرآن و سنت و کلمات امام علی(ع) است. در قرآن، راه اصلی شناخت خدا، معرفت نفس دانسته شده است. امامان شیعه، در تفسیر قرآن، تنها از روش تفسیر قرآن به قرآن استفاده می‌کردند. کتاب شیعه در اسلام، به قلم سید محمدحسین طباطبایی، اثری کلاسیک و مشهور درباره تشیع و شیعه دوازده‌امامی است.این کتاب یکی از جدی‌ترین کارها در شیعه‌شناسی در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی ایران دانسته شده که همچنان منطقی، مستدل و جامع است. از نظر جعفریان، «شیعه در اسلام» نتیجه اتاق‌فکری بود که علامه طباطبایی در جهت تربیت اندیشه به کار برد و سهم بسزایی برای سیاسی-اجتماعی کردن اسلام در دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی داشت.

فطرت در نگاه علامه طباطبایی نقطه عزیمتی است در تحلیل‌های فلسفی مربوط به انسان. در این مقاله، به روش توصیفی-تحلیلی، نظریه فطرت در نظام فلسفی علامه طباطبایی تبیین و برخی لوازم آن، که در ارتباط با معنای زندگی است، استخراج شده است. سپس، تأثیر آن در تحلیل مفهومی «معنا» در نظریات مطرح در معنای زندگی به ویژه «هدف» و «ارزش» موضوع بررسی واقع شده است. نتیجه این بررسی نشان می‌دهد، از دیدگاه علامه، فطرت همان نوع و ساختار خاص در آفرینش هر موجودی است. همچنین، ارزش و هدف اولاً از مؤلفه‌های مفهومی یکدیگر به شمار می‌آیند، یعنی آدمی با هر هدفی به زندگی‌اش معنا بخشد آن هدف را لاجرم باارزش می‌یابد، و با هر امر باارزشی در پی معنای زندگی باشد آن را به نحوی هدف خویش می‌پندارد. ثانیاً این دو بدون دخالت نظریه فطرت قابل تبیین مفهومی نیستند، بدین معنا که، در نگاه علامه، هر هدف و هر امر باارزش، فارغ از مصداقشان، ضرورتاً در سازگاری با فطرت آدمی تعریف می‌شوند، و این نکته بیانگر اهمیت و ضرورت بحث هستی‌شناسانه از فطرت آدمی، اقتضائات آن و جایگاه آن در هستی، برای گزینش نظریه خاص در معنای زندگی است.

مسئلۀ دیرپای شر، که خود شامل مجموعه‌ای از مسائل است، به طور کلی، به سه طریق تقریر شده است: (1) مسئلۀ منطقی شر (ناسازگاری منطقی وجود خدا و صفات او با وجود شر)؛ (2) مسئلۀ شاهدمحور شر (شر را شاهدی علیه معقولیت خداباوری دانستن)؛ (3) مسئلۀ اگزیستانسیال شر (ناسازگاری باورهای دینی با تجربۀ زیستۀ شخص). مهم‌ترین دفاعیه‌های فلسفۀ اسلامی معاصر (برگرفته از اندیشه‌های علامه طباطبایی و شهید مطهری)، که در پاسخ به مسئلۀ منطقی شر مطرح شده، عبارت‌اند از (1) موهوم بودن شر؛ (2) عدمی بودن شر؛ (3) نسبی بودن شر؛ (4) ضرورت وجود موجودی که خیر آن بیش از شرش است (ضرورت شر قلیل در برابر خیر کثیر)؛ (5) منشأ اثر بودن ماده در شرور؛ (6) ضرورت شر برای تحقق خیر؛ (7) ضرورت شر برای درک خیر؛ (8) شر را حاصل جزءنگری دانستن؛ (9) شر را حاصل دیدگاه انسان دانستن؛ (10) شر را حاصل اختیار دانستن. از نظر فلسفۀ دین مدرن نقدهایی اخلاقی به دفاعیه‌ها و تئودیسه‌های سنتی وارد شده که فلسفۀ اسلامی معاصر را نیز در بر می‌گیرد. نقدهای اخلاقی مانند (1) دفاعیه‌پردازی شر؛ (2) انفعال در برابر شر؛ (3) نگاه ابزاری به انسان و رنج او؛ (4) نقض خودمختاری انسان؛ (5) غفلت از تنوع خصلت روانی انسان‌ها، غفلت از میزان، تنوع و پراکندگی رنج؛ (6) غفلت از رنج حیوانات، کودکان و معلولان. بررسی این انتقادات لزوم اصلاح، تکمیل، ابداع و ارائۀ گونه‌های جدیدی از دفاعیه‌ها در فلسفه اسلامی را ضروری می‌سازد که به طور خاص به جنبه عملی شر نیز توجه داشته باشد.

رویکردهای گوناگون علما در واژگان متشابه قرآن موجب ارائه چهار نظریه اصلی «اهل ظاهر»، «اشتراک لفظی»، «حقیقت و مجاز» و «روح معنا» شده است. نظریة روح معنا، به معنای وضع الفاظ بر ارواح معانی، عاری از خصوصیات مصادیق و در معنای آنهاست که می‌توان معانی را در مصادیق معقول نیز حقیقی دانست. مطابق این نظریه الفاظ متشابه قرآنی نیز امکان استعمال در مصادیق مجرد و معقول به نحو حقیقی و نه مجازی را دارند. این نظریه نخستین بار توسط غزالی مطرح شد و پس از او در آثار بزرگان عصر معاصر فرهنگ اسلامی همچون ملاصدرا، فیض کاشانی و علامه طباطبایی ادامه یافت. پژوهش حاضر در صدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که نظریه روح معنا از منظر فیض کاشانی و علامه طباطبایی از حیث نحوه بیان، ادله اعتبار و کیفیت انطباق چگونه مطرح شده است. بررسی توصیفی- تحلیلی نظریه روح معنا از دیدگاه فیض کاشانی و علامه طباطبایی نشان می‌دهد این دو عالم بزرگ عالم اسلام در اصل پذیرش این نظریه و ارکان آن، با هم اشتراک نظر دارند؛ لکن از حیث نحوه بیان و تقریر نظریه، ادله اعتبار و به جهت مبانی تفسیری اختصاصی خویش، نسبتاً متفاوت از یکدیگر عمل کرده و منجر به گوناگونی کیفیت انطباق در تحلیل آیات قرآنی نیز شده‌اند.

اخبار و روایات به‌مثابه یکی از ارکان ثقلین در استنباط، تبیین و اثبات آموزه‌های اعتقادی و دفاع از آنها نقش انکارناپذیری دارند. با این ‌حال برخی از این اخبار ممکن است در تعارض با اخبار دیگر و یا با داده‌های رخنه‌ناپذیر عقلانی قرار گیرند. پژوهش حاضر بنا دارد نشان دهد تلاش‌های علامه ابوالحسن شعرانی در ارائة پیشنهادهایی برای رفع تعارض‌های بدوی میان اخبار اعتقادی با یکدیگر و یا با رهیافت‌های عقلی، تا چه مقدار مقرون به صواب است؟ برای نیل به این پاسخ، مقالة حاضر با روش «توصیفی ـ تحلیلی» و در موافقت یا مخالفت با این پاسخ به روش «انتقادی» بر اندیشه‌های علامه طباطبائی تکیه کرده ‌است. در نگاه اجمالی می‌توان پیشنهادهای علامه ‌شعرانی برای رفع تعارض‌های مزبور را این‌چنین برشمرد: ترجیح جانب موافق با صراحت عقل یا قرآن، حمل یکی از متعارضان بر تقیه، عدم توجه به خبر واحد در صورت تعارض با خبر متواتر، رعایت ملاحظات ادبی، اتخاذ تأویل، التفات به غرض (برای برقراری وفاق)، تقیید و تخصیص. علامه طباطبائی با شماری از پیشنهادهای علامه شعرانی موافق است و در شماری دیگر با او همراهی ندارد.

تعامل ستیزه‌جویانه با اندیشه غربی یکی از محورهای حیات فکری ایرانیان است. این کتاب به بررسی دو شخصیت مهم تاریخ فکری ایران در قرن بیستم یعنی محمدحسین طباطبایی (۱۹۸۱-۱۹۰۳) و مرتضی مطهری (۱۹۷۹-۱۹۲۰) می پردازد و دیدگاه‌های تاریخی‌شان درباره فلسفه غرب و فلسفه اسلامی را ارائه می‌دهد. همچنین تأثیر عقاید این دو شخصیت بر تفکر ایرانی قبل از انقلاب را شرح می دهد.

این نوشتار ترجمه کتاب «رسائل توحیدی» تالیف محمد حسین علامه طباطبایی است. این مجموعه مشتمل است بر هفت رساله او در این رسائل توحید را در ذات، اسماء، افعال اثبات نموده و ظهور توحید در وسایط بین حق و موجودات و ظهور توحید در مرآت اتم که انسان است، تبیین می‌ نماید. عناوین این رسالات عبارتست از: رسالة فی التوحید؛ رسالة فی الاسماء؛ رسالة فی افعال الله؛ رسالة الوسائط؛ رسالة الانسان قبل الدنیا، الانسان فی الدنیا، الانسان بعد الدنیا.

تحقیق حاضر براساس نظریۀ اعتباریات علامه طباطبایی و با روش تحلیل منطقی به روش‌شناسی تعریف مفاهیم اعتباری پرداخته و پانزده قاعدۀ روش‌شناختی در باب تعریف مفاهیم اعتباری را عرضه کرده است. روش تعریف این مفاهیم به روش تحلیل مفهومی است و قواعد عرضه‌شده برخی به مبانی تعریف، برخی به اقسام آن و برخی نیز به روش‌هایی برای کشف مؤلفه‌های مفهومی مفاهیم اعتباری اختصاص دارد. با توجه به این روش‌ها می‌توان مؤلفه‌های این مفاهیم را کشف کرد و در تعریف به روش تحلیل مفهومی از این مؤلفه‌ها بهره برد. البته باید توجه داشت مهم‌ترین مؤلفه یک مفهوم اعتباری غرض آن است، که باید در هر تعریفی به کار گرفته شود. به‌کارگیری دیگر مؤلفه‌ها در تعریف با توجه به هر مفهوم ممکن است متغیر باشد. نظر به تقسیم تعریف مفاهیم به هنجاری و غیرهنجاری، در تعاریف هنجاری به معنای توصیه‌ای نیز لازم است مؤلفه‌های مفهومی یک مفهوم اعتباری به دقت مورد توجه قرار گیرد و متناسب با غرض آن مفهوم در آن أخذ شود.

علامه طباطبایی بر پایۀ برهان صدیقین در تقریر خاص خود، باور به وجود خداوند را تنها بر باور به نفی سفسطه استوار کرده و با چنین رویکردی، خداباوری را به ایده‌ای با بیشترین مخاطب جهانی تبدیل کرده است، اما وهابیت معاصر ـ هم چون اسلاف خویش ـ با چشم‌پوشی از تأمل عقلی دربارۀ وجود خداوند به بهانۀ اینکه هیچ انسانی وجود خداوند را منکر نیست، و با تقسیم‌بندی‌های استحسانی و نیز تفسیرها و تطبیق‌های ناروا نسبت به توحید در عبادت، فقط در آتش تکفیر نسبت به دیگر مسلمانان دمیده است. این پژوهش با مقایسۀ رویکرد علامه طباطبایی به مسئلۀ وجود خداوند، توحید ذاتی و توحید صفاتی با رویکرد محمد بن صالح العثیمین در تفسیر کتاب «التوحید» محمد بن عبدالوهاب به آن مسائل، با روش استنادی، تحلیلی به پیامدهای رویکرد العثیمین پرداخته و نشان داده است که ناتوانی وهابی‌ها از بررسی عقلی و فرافرقه‌ای مسئلۀ وجود خداوند، احتراز آن‌ها از تحلیل عقلی توحید ذاتی، و گریز از پاسخگویی به پرسش بنیادین توحید صفاتی به ناکارآمدی ایدۀ توحید در قرائت آنها انجامیده است؛ در مقابل، تأکید آن‌ها بر مصادیق توحید الوهیت نتیجه‌ای غیر از اخراج قاطبۀ مسلمانان از دایرۀ اهل توحید نداشته است.