جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر با هدف بررسی جایگاه و کاربرد روایات تفسیری اهل بیت ع در تفسیرتبیان به بررسی عملکرد شیخ طوسی در قبال روایات تفسیری ائمه(علیهم السلام) به روش توصیفی تحلیلی پرداخته و در بررسی های انجام شده تبیین شد که عملکرد این مفسر در مورد روایات مربوط به آیات احکام نازل شده از ائمه (علیهم السلام) نسبتاً بهتر از عمکردش در قبال سایر روایات تفسیری آنها بوده و در این مورد باید گفت؛ شیخ طوسی برخی از روایات را اصلا ذکر نکرده و برخی را هم که ذکر کرده یا به صورت اشاره ضمنی به مضمون روایت و نقل آن از قول دیگران و یا اشاره صریح به روایت امام معصوم (علیه السلام)بوده است که البته در این مورد نیز اگرچه بعضاً روایات را با ذکر نام و حفظ شأن معصوم (ع )آورده اما برخی از روایات را نیز به صورت مجهول و بدون نام معصوم )ع( و برخی را با مقدم داشتن نام راوی غیر معصوم ذکر کرده است.

در قرآن کریم، یکی از آفرینش‌های هنری در بیان مصادیق عبارات مبهم، استفاده از کنایه از موصوف است. این نوع کنایه به معنای بیان صفاتی غیرصریح درباره فرد یا شیء است که با قرینه‌ای مشخص به یک موصوف خاص یا عمومی اشاره دارد. در این پژوهش، رویکرد کنایه از موصوف در تفسیرهای تبیان، کشاف و المیزان بررسی شده است. برخی نتایج، بیانگر این واقعیت است که در سه تفسیر یاد شده، کنایه از موصوف در واژگان و عبارت‏های «الرَّفَثُ‏» سخن زشتى که تنها در بستر زناشویى به زبان مى‏آید، کنایه از عمل زناشویی، عبارت «أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ» لمس لذت‏بخش با یکدیگر، کنایه از حالت جنابت، واژه «الغائط» مکان پست، کنایه از مدفوع وقضاء حاجت‏، واژه «صَعیدا» سطح زمین، کنایه از خاک پاک، عبارت «ینَشَّؤُا فِی الْحِلْیةِ» نیازمند به زینت و آرایش که خود را زینت دهد و نقص خود را پنهان نماید، کنایه از زن نازپرورده و ترکیب «فَوْقَ الْأَعْناق‏»، ضربت زدن قسمت بالای گردن، کنایه از سر و کله، واژه وصفی «النازِعَات»، کِشندگان، کنایه از فرشتگانى که ارواح بشر را قبض نمایند، واژه «الرَّاجِفَة»، جنباننده زمین و کوه‏ها، کنایه از قیامت، و ترکیب «ذاتِ الرَّجْع‏» باز گرداننده و ارجاع دهنده، کنایه از ستارگان در حال گردش و یا باران، وترکیب وصفی «ذاتِ الواحٍ و دُسُر» دارای تخته‏هاى بزرگ با میخ‏ها ساخته شده، کنایه از کشتی بزرگ و محکم، علی رغم ذکر مصادیق متعدد و مشابه، اما در معنایی گسترده‏تر از ذکر ملزوم و اراده لازم و با عبارت‏های کنایه، کُنِی، أرادَ، و مُراد به کار رفته است.

این پژوهش به بررسی اصول و کارکردهایی که بافت در تفسیر قرآن کریم نزد شیخ طوسی و شیخ بیضاوی ایفا می‌کند، می‌پردازد؛ جایی که هر یک از این مفسران رویکردی منحصر به فرد در فهم معانی قرآنی ارائه داده‌اند. بافت، یکی از مهم‌ترین عوامل مورد استفاده مفسران در کشف معانی آیات و روشن‌سازی مقصود آن‌ها است، زیرا به جهت‌دهی معنا و تعیین منظور کمک می‌کند و مبتنی بر محیط لفظی و معنوی آیات است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که شیخ طوسی و شیخ بیضاوی چگونه از بافت برای فهم و تفسیر متون قرآنی استفاده کرده‌اند و تفاوت‌های روش‌شناختی آن‌ها در این زمینه چیست؟ هدف این پژوهش، ارائه درکی جامع از روش‌های شیخ طوسی و بیضاوی در استفاده از بافت برای تفسیر قرآن، بررسی تفاوت‌های این دو و ارزیابی میزان تأثیر بافت در تعیین معانی و مقاصد آیات است. این تحقیق بر اساس روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است، به‌گونه‌ای که ابتدا دیدگاه‌ها و روش‌شناسی هر دو مفسر توصیف شده و سپس تحلیل و ارزیابی می‌شود که بافت چه نقشی در تفسیر آیات بر اساس دیدگاه هر یک از آن‌ها دارد. در این پژوهش، متون قرآنی که توسط شیخ طوسی و بیضاوی تفسیر شده‌اند، مورد بررسی قرار گرفته و چگونگی استفاده آن‌ها از بافت برای فهم مقصود از آیات و روش‌های مختلفشان برای تبیین معانی آیات تشریح شده است.نتایج اصلی پژوهش نشان می‌دهد: شیخ طوسی و سیاق زبانی: شیخ طوسی توجه ویژه‌ای به سیاق زبانی آیات داشته است، به‌گونه‌ای که از آن برای روشن‌سازی معانی کلمات و تفسیر عبارات مبهم بهره برده است. او با تکیه بر قواعد نحو و بلاغت زبان عربی، توانست تفسیری جامع و متوازن ارائه دهد که بین عقل و نقل پیوند برقرار می‌کرد.شیخ بیضاوی و سیاق بلاغی: شیخ بیضاوی بر جنبه‌های بلاغی در تفسیر خود تمرکز داشت و ابعاد اعجاز زبانی قرآن کریم را برجسته می‌کرد. او از سیاق برای توضیح روابط بین آیات و عبارات استفاده می‌کرد و بر زیبایی ادبی و هماهنگی موجود در متون قرآنی تأکید داشت.تفاوت‌ها در استفاده از سیاق تاریخی: در حالی که شیخ طوسی از سیاق تاریخی برای توضیح اسباب نزول آیات و ارتباط آنها با معانی بهره می‌برد، شیخ بیضاوی توجه کمتری به این جنبه نشان می‌داد و تفسیر او بیشتر بر جنبه‌های زبانی و بلاغی متمرکز بود.سیاق و حل اختلاف تأویلات: هر دو مفسر از سیاق به عنوان ابزاری برای رفع اختلاف تأویلات بین علمای پیشین استفاده کردند، اما شیخ طوسی به طور مفصل‌تر این اختلافات را بررسی و آنها را به سیاق عملی آیات مرتبط می‌کرد.تکامل میان سیاق‌ها: تحقیق نشان داد که طوسی و بیضاوی دیدگاه‌های تکمیلی ارائه کرده‌اند، به‌طوری که اولی میان سیاق‌های زبانی و تاریخی تلفیق ایجاد کرد، در حالی که دومی بر سیاق‌های زبانی و بلاغی تمرکز داشت. این امر تنوع روش‌ها در فهم متن قرآنی را نشان می‌دهد.

این پژوهش به موضوع «شرایط ورود به بهشت» می‌پردازد و با مقایسه‌ی تفاسیر دو مدرسه‌ ی اهل‌ سنّت (نماینده ‌ی آن تفسیر «مفاتیح الغیب» فخر رازی) و اهل‌ بیت (نماینده‌ ی آن تفسیر «التبیان» شیخ طوسی)، در تلاش است خلأی پژوهشیِ انتقادی را برطرف کند که همان نبودِ مطالعه ‌ای تطبیقی و جامع است که اختلافات روشی و اعتقادی این دو مدرسه و تأثیرات آن بر شکل‌ گیری شناخت و تربیت رفتاری فردی و جمعی را روشن کند. پیش‌ تر پژوهش‌هایی انجام نشده بود که به ‌طور مشخص بر این بُعد کاربردیِ مرتبط با درک متون دینی و آثار آن در تحقق سعادت دنیوی و اخروی تمرکز داشته باشد؛ این مطالعه با اتخاذ رویکرد تحلیلی - تطبیقی، به شناسایی وجوه اشتراک و افتراق میان رازی و طوسی پرداخته و سازوکارهای روشی استخراج شرایط بهشت در هر دو تفسیر را تحلیل می ‌کند. در حالی‌ که رازی - با تکیه بر مرجعیت سلف صالح - بر تزکیه نفس و اخلاق فردی به ‌عنوان مدخلی اساسی برای ورود به بهشت تأکید کرده و نقش عبادات (مانند نماز و زکات) را ضمانت‌ های عملی معرفی می‌ کند، طوسی - با استناد به مرجعیت اهل ‌بیت(ع) - بُعد جمعی را تقویت کرده و عدالت اجتماعی و پایبندی به حقوق عمومی را جزء لاینفک عبادت و بلکه شرط صحت آن می‌ داند. این پژوهش همچنین اختلافات اساسی در مفاهیم اعتقادی را آشکار ساخته است؛ به‌ گونه‌ ای که رازی مذهب «جبر» را در مسئله‌ ی قضا و قدر پذیرفته و بر حتمیت مشیت الهی تأکید می ‌کند، در حالی‌ که طوسی از طریق اصل «امر بین امرین» دیدگاهی میانه ارائه داده که جبر و اختیار را تلفیق می ‌کند و این اختلاف بر درک شرایط ورود به بهشت تأثیرگذار است؛ به‌ طوری ‌که رازی همه ‌چیز را به پذیرش مطلق الهی ارجاع می ‌دهد، اما طوسی آن را به تلاش متوازن انسانی در چارچوب عدالت الهی پیوند می ‌زند. اهمیت این اختلافات تنها به بُعد اعتقادی محدود نمی‌ شود، بلکه در شکل ‌گیری روش تربیتی و نگرش رفتاری نیز تأثیر دارد؛ بدین‌ معنا که فهم اهل ‌سنّت - با تأکید بر اخلاق فردی - ارزش‌های دینداری فردی را تقویت می ‌کند، در حالی ‌که فهم شیعی - با تأکید بر عدالت - انگیزه ‌ای برای اصلاح اجتماعی فراهم می‌ آورد. از این‌ رو، این پژوهش بر ضرورت تعمیق گفت‌ وگوی میان‌ مذهبی برای ساختن دیدگاهی تکاملی تأکید می‌ کند که تلاش‌ها را در مسیر تحقق «سعادت دو جهان» هم ‌سو می‌سازد؛ از رهگذر موازنه میان تزکیه نفس و ساختن جامعه، همراه با حفظ ویژگی‌ های خاص هر مذهب. همچنین چارچوبی مرجع برای درک اختلافات تفسیری و تأویل‌ های عملی آن‌ها ارائه می ‌دهد و یادآور می‌ شود که تنوع فکری مانع نیست، بلکه فرصتی برای غنای فهم دینی و نوسازی آن در مواجهه با چالش‌های معاصر به ‌شمار می ‌آید.

موضوع اراده انسان در افعال اختیاری و نسبت‌ آن با نظام فعل‌ الهی‌ که‌ با عنوان جبر و اختیار یا قضا و قدر در آثار اعتقادی‌ مطرح می‌شود، از پیچیده ترین‌ مسائل‌ اعتقادی- تفسیری‌ است‌ که به اندازه تاریخ بشر قدمت داشته است. در واقع پرسش اساسی این است که اگر انسان بنا بر آزادی اراده و استقلال خویش کاری را انجام می دهد یا ترک میکند آیا مستلزم محدودیت سلطه خداوند است؟ یا از طرفی دیگر اگر سلطه و فاعلیت خداوند مطلق است آیا لازمه آن سلب اختیار از بشر است؟ در پاسخ‌ به‌ این‌ پرسش‌ مکاتب مختلفی‌ برای ارائه‌ راه حل‌ به وجود آمدند، لکن به صورت ویژه می‌توان به دو جواب‌ افراطی‌ برای این‌ پرسش‌ها اشاره کرد‌؛ عده ای‌ با توجه به اختیار انسان، قدرت الهی‌ را محدود ساختند و قائل به تفویض شدند و گروهی با تأکید بر فاعلیت‌ مطلق‌ خداوند، اراده را از انسان سلب کردند و قائل به جبر شدند. در این رساله که به بررسی آراء شیخ طوسی و فخر رازی در دو کتاب تفسیری ایشان، تفسیر تبیان و تفسیر مفاتیح الغیب پرداخته شده، شیخ طوسی ذیل آیات متعددی ادله طرفین را مطرح کرده و نقد می کند و با بهره مندی از مکتب اهل بیت علیهم السلام از نظریه «امر بین الامرین» دفاع می کند. در مقابل فخر رازی با تبعیت از سلفیه و با تکیه بر آیات و روایاتی‌ که‌ بر عمومیت‌ قضا و قدر الهی‌ دلالت‌ دارد و نیز دلایلی‌ که‌ از قدرت مطلق‌ و نامحدود الهی‌ حکایت‌ می‌کنند قائل به جبر شده؛ لکن در نهایت با اثرپذیری از پاره ای از اندیشه های فلسفی اش نظیر ضرورت علیت، علیرغم آن که فعل انسان را مخلوق خداوند می داند، به نظریه امر بین الامرین متمایل می شود.

در این نوشتار، بعضی آداب و اعتقادات "فرقه وهابیت "به زبان عربی بیان شده است .از جمله این اعتقادات که صور اختلاف وهابیت با سایر فرق اسلامی عبارت‌اند از :مبحث شفاعت، زیارت قبور، توحید و صفات خداوند، عبادت، توسل به خداوند و اهل بیت، نماز خواندن بر مرده‌ها، نذر و قسم .

روش شیخ طوسی در استفاده از روایات تفسیریِ التبیان، اهتمام جدی به روایات اهل‌بیت(ع) و توجه فراوان به روایات و اقوال تفسیری صحابه و تابعان است. وی در نقل بسیاری از روایات تفسیری شیعی از قرینه‌هایی همچون اصحابنا، ائمتنا و اخبارنا استفاده می‌کند. تفاسیر المصابیح مغربی، قمی، عیاشی و کتاب واقدی از منابع قطعی و برخی از مجامع روایی شیعه همچون کافی، برخی آثار شیخ مفید، شیخ صدوق و... ازجمله منابع محتملِ التبیان در نقل روایات اهل‌بیت(ع) است. نام برخی از راویان شیعی همچون جابربن‌یزید و ابی‌الجارود در صدر برخی از روایات نیز می‌تواند حاکی از بهره‌مندی وی از تفاسیر آنان باشد. در پاره‌ای موارد، روایات اهل‌بیت(ع) از تفسیر طبری به التبیان راه یافته است. روش شیخ طوسی در استفادهٔ فراوان از منابع غیرشیعی مانند جامع البیان و تصریح به نام مؤلفان آن‌ها و در مقابل عدم‌تصریح به نام و آثار مؤلفان شیعی را باید متأثر از فضای حاکم بر تألیف این اثر در محیط و جغرافیای شهر بغداد و در راستای رویکرد تقریبی وی به شمار آورد.

این پایان نامه به یکی از مباحث مهم علوم دینی می‌پردازد، که با قرآن کریم در ارتباط است، که از کتب تشریعی به شمار می‌رود و زندگی انسان‌ها به وسیله این کتاب جاودانه نظام می‌یابد. این با مشاهده قرائت‌های قرآنی و آگاهی از میزان تأثیر آنها در تفسیر آیات قرآن انجام می‌شود؛ زیرا در بین دو مذهب نظرات متفاوتی در مورد تعدد قرائت‌ها وجود دارد. بعضی از آنها قرائت‌ها را منحصر به هفت مورد می‌کردند، اما برخی دیگر قرائت‌ها را فقط به قرائت خاصی از هفت یا ده قرائت، یا قرائت‌های شاذ، یا قرائت اهل بیت (علیهم السلام) محدود نمی‌کردند. بنابراین، ما سعی کردیم تا از طریق قرائت‌هایی که شیخ طوسی در کتاب التبیان خود آنها را برگزیده است، به دیدگاه‌های وی پی ببریم، و تأثیر آنها را بر دیدگاه‌های فقهی، زبان شناسی و عقیدتی او دریابیم. این پایان نامه شامل یک مقدمه و سه فصل است؛ فصل اول: شامل تعاریف واژگان تحقیق است، و فصل دوم بیانگر تعدد و گوناگونی قرائت‌هایی است، که در مذهب اهل بیت معتبر می‌باشد، خصوصاً از نظر تعدد قرائت‌ها و اختلاف در آنها و قرائت‌های منسوب به اهل بیت، همچنین با نگاهی به کتابهای اهل سنت و مذهب اهل بیت، به طور کلی سندیت این قرائتها و به طور خاص در مذهب اهل بیت، مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین اشکالاتی که از سوی دو مذهب به قرائت‌های قرآنی وارد شده، همراه با دیدگاه شیخ طوسی در مورد این موضوعات بیان گردیده است. فصل سوم، عبارت از نمونه‌های کاربردی در تأثیر قرائت‌ها بر دیدگاه‌های زبان شناسی، فقهی و کلامی شیخ طوسی بود، که به نتایجی رسید. از جمله: پژوهش و بررسی این موضوع را که منبع قرائت‌ها از وحی یا از تفاوت در قرائت پیامبر است، انکار می‌کند؛ زیرا قرآنی که از جانب خدا نازل شده است، هم از نظر واژگان و هم از لحاظ تلفظ آنها توسط رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) یکسان است. اگر تعدد قرائت‌های مورد اختلاف دو مذهب بررسی شود، می‌بینیم که برخی از آنها آن را منحصر به هفت مورد دانستند و برخی دیگر آن را محدود نکردند. شیخ طوسی قرائت‌ها را منحصر به هفت مورد ندانسته و می‌گوید که قرآن با یک حرف، بر یک پیامبر نازل شده است، اما آنها به اتفاق آرا توافق کردند که قرائت به آن صورتی که در میان قاریان متداول است، مجاز بوده و هر شخص در انتخاب هر یک از قرائت‌هایی که می‌خواهد، آزاد است. مشخص شد که شیخ طوسی تمام قرائت‌ها را به کار برده، حتی آنها که شاذ هستند، و معلوم شد که وی بعضی از قرائت‌ها را جمع آوری کرده و یکی را از میان بقیه انتخاب کرده است. در این تحقیق تأثیر قرائت‌ها بر دیدگاه‌های فقهی، زبان شناسی و عقیدتی شیخ طوسی در کتاب تبیان او به طور مختصر بیان شده است.