جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده:در میراث تفسیریِ اهل‌بیت: روایاتی وجود دارد که به نظر می‌رسد ظاهر آیه آن را برنمی‌تابد. این روایات محور برخی بحث‌ و نقدها و محل طرح برخی شبهه‌ها بوده است. «نبودِ ارتباط میان ظاهر آیه و محتوای روایت» و «فقدان هرگونه ضابطه در روایت» مهمترین نقدی است که درباره روایات تأویلی اهل‌بیت: طرح شده است. بررسی و تحلیل روایات تأویلی اهل‌بیت: به منظور نشان دادن ارتباط میان ظاهر آیه و محتوای روایت، و نشان دادن ضوابطی که در روایات موجود است، می‌تواند پاسخی به این نقدها باشد. تفسیر نورالثقلین که علامه حویزی (م1112) آن را تدوین نمود، از تفاسیر مهم روایی امامیه است که اهتمام به روایات تأویلی اهل‌بیت: در آن مشهود است. حدود یک‌دهم از روایات نورالثقلین تأویلی محسوب می‌شود. از تصریحات موجود در متن این روایات برمی-آید: تمایز تفسیر و تأویل؛ تمایز ظاهر و باطن در تفسیر؛ تمایز تأویل بر تنزیل و تأویل بر غیر تنزیل. سپس در روایاتی که بر تفسیر باطن یا تأویل بر غیر تنزیل صراحت دارد این فرایندها شناسایی می-شود: بیان مصادیق انحصاری؛ بیان مصادیق غیر انحصاری؛ حمل بر معنای مرجوح؛ نمادانگاری؛ تبیین زمان دقیق تحقق کامل مفاد آیه؛ بیان معانی متفاوت با ظاهر. این فرآیندها بُعد ارتباطی ظاهر آیه و محتوای روایت تأویلی را بیان می‌نماید. از حیث ضابطه‌مندی، در روایات تأویلی اهل‌بیت: در نورالثقلین این ضوابط مشهود است: سازگاری با آموزه‌های قرآن، نه لزوماً تطبیق با ظواهر الفاظ آیات؛ سازگاری با عقل؛ دور کردن عقول از فهم نادرست در امور فراعقلی؛ سازگاری با قول عرب؛ عدم التزام به فهم رایج. این رساله در پی دستیابی به نتایج مورد نظر با بررسی روایات تأویلی اهل‌بیت: و شناسایی و تبیین موارد فوق بخشی از شبهات مرتبط با این موضوع را نقد می‌کند. عمده شبهات طرح شده درباره روایات تأویلی اهل‌بیت: عبارتند از: قول به تعدد بطون؛ قول به اینکه قرآن درباره آنان (امامان؛ شیعیان) و دوستان و دشمنانشان نازل شده است؛ تکفیر صحابه بخاطر انکار وصایت علی7 و غیرمعتبر دانستن اقوال آنها؛ انحصار اخذ اقوال پیامبر6 به طریق علی7 و محدود ماندن روایات نزد شیعه و در نتیجه روی‌آوردن به تأویل برای جبران خلأ ناشی از اعراض از قول صحابی؛ اقدام به جعل؛ تمسک به جری و تطبیق؛ فقدان هرگونه ضابطه؛ مخالفت با شرع؛ مخالفت تمام با ظاهر؛ خروج از مدلولات لفظ؛ مشابهت کامل به باطنیه و اباحی‌گری؛ اجتهادی نبودن، انسداد باب مناقشه و تعدیل و تعطیلی الزامی عقل در قبال روایات تأویلی.

بی گمان روایات تفسیری پیامبر(ص) در تفاسیر فریقین نیازمند بررسی ،مقایسه و یافتن مشترکات و نکات افتراق است ، گونه شناسی این روایات نیز اهمیت بسیار دارد. منظور از گونه شناسی تقسیم روایت تفسیری از جهت تبیین و توضیح واژه ، جمله ، شرایط تبیین فضای نزول ، بیان مصداق و ... است . از آنجا که بررسی تمام منابع تفسیری فریقین در این پژوهش ممکن نیست ، بررسی های ذکر شده در دو تفسیر نورالثقلین و الدرالمنثور که نسبت به سایر منابع دارای جامعیت و اهمیت بیشتری می باشند ، صورت می گیرد .در تفسیر نورالثقلین شانزده گونه، و در تفسیر الدرالمنثور هفده گونه روایت تفسیری از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمده است که از آن میان، شانزده گونه از قبیل تبیین عبارت ؛ شرح واژه؛ بیان احکام؛ ارائه مصداق ؛ تأویل و ... ، در هر دو تفسیر مشترک است و تفسیر الدرالمنثور در بیان روایات نسخ تلاوت از نورالثقلین متمایز است.

در این تحقیق تفسیر تطبیقی بخش دوم سوره کهف (آیات 60 تا 110) با استفاده از روایات تفسیری شیعه و سنی از تفسیر نورالثقلین و الدرالمنثور (از مهم‌ترین تفاسیر روایی فریقین) ارائه می شود. هدف روشن نمودن نقاط اختلاف و اشتراک بین تفاسیر فریقین از حیث میزان و نوع مباحث و معارف تفسیری می‌باشد.مفاد ظاهری و روایی آیات از اهم تفاسیر اجتهادی و روایی فریقین ارائه می گردد. گونه های روایات تفسیری از حیث مباحث و معارف و آسیب های سندی آنها بررسی و بیان شده و آموزه های هدایتی آیات ارائه می گردد.

تفسیر نورالثقلین، از جمله تفاسیر ارزشمند روایى شیعه است که در اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم، توسط عبد على بن جمعه حویزى، فقیه و محدّث امامى، نگاشته شده است. مفسّر در مقدمه ى این تفسیر به این نکته اشاره کرده است که هدف از گرد آورى احادیث، فراهم آوردن فرصت تحقیق بیشتر در روایات تفسیر است. هدف کلى از تألیف این نوشتار ارزیابى احادیث نیمه ى اول جزء یازدهم قرآن کریم است چرا که در تفسیر نورالثقلین روایات، بررسى و ارزیابى نشده بلکه فقط گرد آورى شده اند؛ به همین منظور در این نوشتار علاوه بر مشخص کردن روایات مرتبط با هر آیه به صورت جداگانه و ترجمه ى آنها، به بررسى و ارزیابى احادیث تفسیرى مرتبط با هر آیه پرداخته شده است تا درجه ى احادیث از لحاظ ضعف و قدرت مشخص گردد. در بررسى احادیث تفسیرى ابتدا هر حدیثى از لحاظ متن و سند با منبع اصلى تطبیق و سپس با منابع حدیثى و تفسیرى دیگر مقایسه و مورد بررسى دقیق قرار گرفته است تا در صورت وجود تفاوت در نسخه ها، تفاوت ها ذکر شوند که در عین حال تبارشناسی هم صورت گرفته باشد، سپس سندهای مختلفی را که برای هر حدیث یافت شده‌اند، تک تک مورد بررسی قرار گرفته شده و بر اساس کتاب‌های رجالی مشهور مانند: الخصال شیخ صدوق، الرّجال نجاشی، الکافی شیخ کلینی، الفهرست و الرّجال شیخ طوسی،... رجال شناسی شده و شرح حالی از آنها اعم از توثیق، تضعیف، مدح، ذم، مجهول یا مورد اختلاف بودن، ذکر گردیده است.در انتهای بررسی سندهای هر حدیث، بررسی نهایی سند ارائه شده و اگر نکته‌ای در زمینه‌ی متن یا سند یافت شده باشد، در ضمن بررسی هر حدیث بیان شده است.

تفسیر نورالثقلین که توسط عبد علیبن جمعه حویزی فقیه و محدث امامی مذهب در قرن یازدهم هجری نگاشته شده است، از تفاسیر ارزشمند روایی شیعه به شمار می‌آید و حاوی بیش از سیزده هزار روایت است. هدف مفسردر این تفسیر، همچون سایر تفاسیر روایی ، فقط گردآوری روایات مربوط به آیات است نه تایید یا ردّ آنچه نقل کرده، چراکه مولف به این نکته تصریح می‌کند که هدف از گردآوری، فراهم آوردن فرصت تحقیق بیشتر در روایات تفسیر است از این رو حتی برخی از روایاتی را که با اجماع شیعه مخالف بوده‌است نیز ذکر کرده‌ و به نقد و بررسى آنها نپرداخته است. پایان نامه پیش رو، در صدد بوده است، علاوه بر مشخص کردن سوره و شماره ی آیات تفسیر شده و ترجمه آیات و روایات در جزء یازدهم قرآن کریم، به بررسی احادیث تفسیری این تفسیر به گونه ی منبع شناسی، رجال شناسی و نقل ترجمه ی دقیق آنها بپردازد. در بخش بررسی روایت وسند حدیث، روش کار به این صورت بوده است که ابتدا هر حدیثی به لحاظ سند و متن با منبع اصلی تطبیق و سپس با منابع حدیثی و تفسیری دیگر مورد بررسی دقیق قرار می‌گیرد تا در صورت وجود تفاوت در نسخه ها و نقل ها ذکر شود که در عین حال تبارشناسی هم صورت گرفته باشد؛ و اگر حدیثی فاقد سند باشد، سندی برای آن جستجو ودر صورت امکان مستند سازی شود. در بخش رجال شناسی، راویان حدیث بر اساس کتب رجالی مشهور مورد جستجو قرار گرفته و شرح حالی از آنها، اعم از توثیق و تضعیف، مدح و ذم یا مجهول بودن ذکرگردیده است.

این مقاله به بررسی روایات تفسیری در دو تفسیر «درالمنثورسیوطی» و «نورالثقلین حویزی» با تأکید بر سوره واقعه پرداخته است.این پژوهش به شیوه کتابخانه ای و بررسی درون متنی و تطبیق و مقایسه انجام شده است. نگارنده پس از معرفی اجمالی دو تفسیر، به بررسی اموری چون جایگاه علوم قرآنی، تصحیف و تحریف، روایات موضوعه، روایات خرافی، گزینش و تقطیع روایات پرداخته است.این بررسی نشان می دهد که شکل انتخاب روایات و جایگاه قرار گرفتن آنها، انتخاب منابع روایات، تقطیع وجابه جایی روایات و... در تفاسیر مذکور، حاکی از اجتهاد مؤلفان آنها در روش بهره گیری از روایات تفسیری است. علاوه بر آن مبانی معرفتی همچون وابستگی به فِرَق مذهبی نیز در گزینش احادیث تأثیر به سزایی داشته است.

تفسیر نورالثقلین که توسط شیخ عبد عیل بن جمعه عروسی حویزی فقیه و محدث امامی مذهب در نیمه دوم قرن یازدهم هجری و یا نیمه اول قرن دوازدهم نوشته شده است، تفسیری روایی به شمار می آید و حاوی بیش از سیزده هزار روایت است. حویزی این روایات را به عنوان روایات تفسیری ذیل آیات قرار داده است، به همین جهت این تفسیر در نگاهی گذرا، تفسیری روایی است ولی نگارنده در این پژوهش نشان داده است که این تفسیر به رغم اینکه به تفسیری روایی مشهور است، از اجتهاد خالی نیست. هر چند مفسر از اظهار نظر صریح برای تبیین آیات پرهیز کرده، تفکیک و گزینش روایات و چیدمان آنها مبتنی بر یک نوع تلاش فکری با شیوه ای هدفمند صورت گرفته است. در این مقاله از این تلاش فکری به اجتهاد تعییر کرده ایم و نشان داده ایم که اجتهاد حویزی بر مبانی و عوامل معرفتی و غیرمعرفتی او استوار است.