جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سعادت و شقاوت به مثابه پیشرفت و پسرفت از جمله مقولاتی است که در ادوار تاریخی مختلف، میان دانشمندان، و حتی در عرف عوام، مورد بحث بوده است. زندگی جاودانه پس از مرگ، موجب شده که انسان تمام تلاش خود را به کار گیرد تا موجبات سعادت برای دنیا و به ویژه عالم پس از مرگ خود، فراهم کرده و از شقاوت دوری نماید. این پژوهش، با روش توصیف و تحلیل متن و به شیوه کتابخانه ای، درصدد واکاوی دیدگاه های کلامی دو متکلم، شیخ اشراق و ابن سینا، در زمینه معنا و راه های کسب سعادت و شقاوت در دنیا و آخرت است. سهروردی راه کسب سعادت یا شقاوت را، انجام یا ترک اوامر و نواهی الهی، در عالم پس از مرگ دانسته و سعادتمندان را، پیروان حضرت محمد(ص) می داند، اما ابن سینا سعادت را ترجیح سعادت نفسانی بر سعادت جسمانی بیان داشته، که در گرو تامین نیازهای افراد جامعه است، و افراد شقی را، کسانی می داند که حق را شناخته، ولی اغلب آن را انکار می کنند.

توحید افعالی مانند توحید ذاتی و صفاتی از مراتب نظری توحید است؛ یعنی به حوزه باورهای انسان تعلق دارد؛ توحید افعالی به معنای حصر فاعل و موثر حقیقی به خدااست. دین پژوهان در تبیین توحید افعالی دیدگاه‌های مختلفی ارائه داده‌اند برخی مانند اشاعره جانب (توحید افعالی) جبر راگرفته و برخی هم مانند عالمان تجربی در نقطه مقابل، جانب نظام علیت را مقدم داشتند. در این بین برخی هم تلاش نموده اند با راهکارهای مختلف- مثل علل اعدادی، علل طولی و تشأن- به امکان جمع آن دو تاکید نماینددر این نوشتار تلاش شـده است دیدگاه سهروردی را در موضوع توحیدافعالی به شیوه توصیفى ـ تحلیلى و با مراجعه به کتاب هاى ایشان، مورد دقت و بررسى قرار گیرد. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که از منظر شیخ اشراق هر فعل واثری در عالم هستی حدوثا وبقاء فعل حق است و به اراده ازلی حق تعالی منسوب است و هیچ کس نمی تواند به اراده مستقل خود فعلی اثری را تحقق بخشد. خدای متعال هم خالق تمام جهان هستی هم مربی عالم وهم بر رازق و حاکم برآفرینش می باشدو هیچ کس نیست که در این امور شریک او باشد هر فعلی در عالم منسوب به خدا ومشمول اراده حق است وهیچ کس با او در هیچ اراده وفعلی شرکت ندارد بنابراین هر اراده و فعلی که از انسان صادر می شود در حقیقت فعل و اراده خدا و منسوب به اوست. ایشان در مسئله توحید افعالی نه مانند، اشاعره جانب جبر را گرفته و نه مانند عالمان تجربی جانب نظام علیت را مقدم داشتند. بلکه با راهکارعلل طولی به امکان جمع آن دو تاکید کرده است.

بیش از چهل سال است از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد، انقلابی که بنا به گفته بنیانگذار کبیرش امام خمینی(ره) انفجار نور بود، انفجاری نوری که تشعشعات نورش بعد از گذشت چهار دهه؛ بهتر و ملموس‌تر می‌توان دید و حس کرد و عمق کلام امام بیشتر پی برد. هم اینک نه تنها جوامع اسلامی؛ بلکه جوامع غیرمسلمان را نیز از این نور بهره مند نموده است و نور اسلام را در دل ها تابانده است و خفتگان عالم را از خواب عقب ماندگی و کاستی ها موجود و رفع ظلم و ستم های جاری بیدار ساخته است. این بیداری که از آن در کشورهای اسلامی به بیداری اسلامی یاد می‌شود حاصل جنبش، قیام ها، شورش ها و انقلاب‌های مختلف در سراسر جهان اسلام بود که گسترده‌ترین انقلاب برآمده از آن، انقلاب‌اسلامی است. ابعاد تأثیر نور انقلاب اسلامی بر بیداری عمیق و گسترده است. این تأثیرات در دو بخش تأثیرات کلی (جهانی) و تأثیر بنیادی در اکثرکشورهای مسلمان پدید آمده است و بر اساس یافته‌های کتابخانه و مصاحبه عمیق حال آیا می-توان وضع موجود بیداری امت ها را تجلی از نور انقلاب اسلامی برشمرد؟

صفت اراده خداوند یکی از مباحث بسیار دشوار و پیچیده در فلسفه و کلام اسلامی است. فلاسفه مسلمان معمولاً اراده الهی را به علم، حب و مانند آن ارجاع داده اند. در این مقاله نظریه شیخ اشراق درباره اراده خداوند بررسی شده است. مطالب شیخ اشراق درباره اراده الهی در بادی امر ناهماهنگ به نظر می آید. ایشان در موارد زیادی بر نفی اراده از واجب تعالی استدلال کرده و در مواردی نیز آن را پذیرفته است. از مجموع مطالب ایشان چهار استدلال بر محال بودن اراده در واجب تعالی استفاده می شود. غنی مطلق بودن واجب الوجود، ذاتی بودن افعال باری تعالی، دوام فعل خدای متعال و تلازم اراده با غرض ورزی محورهای اصلی ادله شیخ است؛ البته شیخ اشراق در مواردی نیز اشارات یا تصریحاتی بر پذیرش اراده واجب تعالی دارد که پس از بررسی دقیق معلوم می شود همه آنها یا ضعف دلالی دارند یا ضعف سندی؛ بنابراین جمع بندی عبارات شیخ اشراق ما را به نظریه نفی اراده در واجب تعالی منتهی می کند. مهم ترین اشکال نظریه شیخ اشراق عدم توجه به متون دینی به ویژه قرآن است که صفت اراده را بارها به خداوند نسبت می دهد.

از نظریه ی علم حصولی که معتقد است هنگام علم به اشیاء صورتی از آنها در نزد ذهن حاضر می شود دو قسم تفسیر ارائه شده است که با عناوین نظریه ی شبح و عینیت ماهوی شناخته می شود. بر نظریه ی عینیت ماهوی، اشکالاتی معنون به وجود ذهنی وارد شده است. علی رغم اینکه ملاصدرا معتقد است اشکالات وجود ذهنی صرفاً نظریه ی عینیت ماهوی را نشان گرفته است اما شیخ اشراق لااقل اشکال «کلی بودن جزئی» را وارد بر اصل نظریه ی علم حصولی و در نتیجه نظریه ی شبح نیز می داند. نظریه ی تمایز حملین ملاصدرا که در پاسخ به اشکال «جزئی بودن کلی» مورد استفاده قرار گرفته است، به نظر می رسد برگرفته از راه حل شیخ اشراق در پاسخ به این شبهه باشد. اما این پاسخ با این مشکل مواجه است که لازمه ی آن یا داشتن صفات ذاتی متضاد برای صورت ذهنی و یا وجود ماهیتی مبهم برای آن است. قبول نظریه ی شبح از سوی شیخ اشراق با اشکال عدم وضوح و غیر قابل تصور بودن مثال و شبح برای شیء خارجی مواجه است و نظریه ی عینیت ماهوی ملاصدرا نیز صرفاً ادعایی اثبات نشده است.

علامه طباطبایی نیز در طی استدلالی که ریشه در دلیل نخستین سهروردی دارد در اثبات نوع خاصی از علم به نام علم حضوری بر این نظر است که علم انسان‌ به ذات و نفس خود عین تشخص بوده و امری‌ شخصی است و غیر قابل صدق بر کثیرین و امور متعدد می‌باشد(بر خلاف مفاهیم و تصاویر ذهنی). 33 از نظر علامه طباطبایی می‌بایست میان چهار دسته‌ از مفاهیم کلی قایل به تمایز و تفاوت بود:مفاهیم‌ حقیقی یا ماهوی،فلسفی،منطقی و اعتباری اوصاف‌ هر یک از این ادراکات تصوری از این قرار است:43 الف-مفاهیم حقیقی یا ماهوی:مفاهیمی که هم‌ در خارج موجود هستند و هم در ذهن مانند درخت و انسان. از نظر ایشان هر تصدیق یا قضیه منطقی هر گاه در قالب‌ هلیات مرکبه باشد(یعنی قضیه‌ای باشد که محمول آن‌ چیزی غیر از وجود موضوع بوده باشد مانند:انسان‌ عالم است)در حالت ایجابی تنها از سه جزء تشکیل‌ شده است که عبارتند از:موضوع،محمول و حکم‌ باید افزود که«نسبت حکمیه،یعنی نسبت محمول به‌ موضوع،جزء قضیه نیست و نیاز به آن در قضیه از آن‌ روست که حکم از آن جهت که یک فعل نفسانی‌ است،برای تحقیق این فعل نفسانی نیازمند بدان‌ می‌باشد،نه از آن جهت که نسبت حکمیه جزء قضیه‌ است. این فرایند را می‌توان در مورد دیگر ادراکات حسی نیز تعمیم‌ داد و گفت که از نظر سهروردی ادراک حسی حاصل‌ درک حضوری و مشاهده صورتهای مثالی در عالم‌ مثال است‌44چرا که حس‌های دیگر انسان با حس‌ بینایی دارای اختلاف ماهوی نیستند.

در عالم موجود از یک وجه با کثرت موجود مواجه‌ایم، از سویی دیگر عقیده بر این است که جهان متکثر بدون واسطه از خداوندی که واحد از جمیع جهات است، صادر نخواهد شدء شیخ اشراق و ملاصدرا به سان دیگر فلاسفه درگیر این مهم بوده‌اند. بعد از شرح و بسط موضوع مورد بحث به این نتایج رهنمون شده‌ایم که شیخ اشراق به بحث نظام فیض پرداخته و با اصطلاح نظام نوری و با استفاده از قاعده امکان اشرف به تبیین صدور کثرت از وحدت و مراتب عالم پرداخته و ملاصدرا برای تقریر نظام فیض از قاعده امکان اشرف و قاعده الواحد بهره برده است و صدور کثرت از وحدت را تبیین نموده است و با بکا رگیری از قاعده‌ی الواحد صادر نخست را نشان وجود واجب الوجود می‌داند که فیض منبسط است و همه مراتب آفرینش را شامل می‌شود در هر مرتبه با تعینی خاص که ماهیّت نامیده می‌شودء همراهی می‌کند و عقل اول نخستین تعین اوست و نفوس و موجودات مثالی و مادّی، تعینات بعدی او به شمار میآیند.