جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تاریخ‌گذاری قرآن از جمله دانش‌های نو‌ظهوری است که از نیمه ‌دوم قرن سیزدهم، همواره مورد توجه مفسران و اندیشمندان معاصر و مستشرقان بوده است و در پرتو آن مفسران توانسته ‌اند با بررسی روایات اسباب نزول، تعیین بازه زمانی تاریخ نزول سور مکی و مدنی و همچنین بررسی صحت روایات ناسخ و منسوخ و...، به تفسیر صحیح‌تر و روشن‌تر آیات قرآن دست ‌یابند. آگاهی از این امر که هر یک از واحدهای نزول قرآن اعم از یک سوره تمام یا بخشی از یک سوره در چه زمانی از دوران نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نزول یافته، از اهمیت بسزایی برخوردار است. چرا‌که ما را در فهم درست آیات قرآن، دست یابی به سیره صحیح پیامبر اکرم (ص) و صحت سنجی روایات سبب ‌نزول، یاری می‌کند (نکونام،1380: 17). در میان سور قرآن، سوره مبارکه انعام به دلیل برخورداری از حجم طولانی،تنوع مضامین و خطاب ها،به نظر می رسد در بازه ای طولانی و ناظر به حوادث و رویداد های گوناگون مکی و مدنی نزول یافته است و اما غالب مفسران با استناد به روایت مشهور از ابن عباس،نزول این سوره را به یک باره و در مکه دانسته اند. این در حالی است که دیدگاه های گوناگونی مبنی بر وجود آیات مستثنی در این سوره نیز مطرح است و همین امر موجب شده،مفسران و قرآن پژوهان قول واحدی در رابطه با زمان و کیفیت نزول سوره انعام نداشته و به رد اقوال یکدیگر بپردازند. بنابراین پایان‌نامه تعریف ‌شده برآن است تا بر اساس روش‌های تاریخ‌گذاری مفسران و قرآن پژوهان معاصر، با بررسی جایگاه سوره در فهرست های ترتیب نزول وتحلیل روایات دال بر زمان،کیفیت و سبب نزول، همچنین قراین موجود درون متنی چون واژگان مورد استعمال و بررسی سیاق وارتباط بین آیات و ...، بتواند به بررسی دیدگاه ها در باره مکی یا مدنی بودن و نقد و تحلیل اقوال مفسران در رابطه با تاریخ‌گذاری سوره انعام بپردازد و با مخاطب‌شناسی سوره انعام و بازسازی تاریخی شرایط پیرامونی دوره‌ی‌ نزول سوره، جایگاه این سوره را در میان سایر سوره های مکی عصر نزول مشخص سازد.

آیات ۱۵۱تا ۱۵۳ سوره انعام، به عنوان وصایای بنیادین و «محکمات» قرآنی، رهنمودهای اقتصادی مهمی ارائه می‌دهند؛ امّا با وجود توجه مفسران و مؤلفان کتب فقه القرآن نسبت به آنها، ارائه تحلیلی نظام‌مند در مورد آن‌ها برای تبیین بنیان‌های یک نظام اقتصادی عدالت‌محور، کمتر کاویده شده است. این پژوهش با هدف استخراج و تبیین اصول اقتصادی این آیات، به‌ویژه در مقابله با فقر، مدیریت مال یتیم، و عدالت در معاملات، در پی پاسخ به این سؤال اصلی است که آیات مذکور چه مبانی و راهکارهای عملی برای نظام اقتصادی عادلانه و منطبق با «صراط مستقیم» ارائه می‌دهند؟ با رویکرد تفسیری-تحلیلی و روش تحلیل محتوای کیفی متون تفسیری و آثار فقه القرآن، نتایج نشان می‌دهد آیات مذکور، ضمن تحریم قتل فرزندان از بیم فقر (إملاق) با تأکید بر رازقیت الهی، بر لزوم حفاظت و رشد مال یتیم «بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» تا بلوغ و رشد عقلی و وجوب رعایت کامل و عادلانه کیل و میزان «بِالْقِسْطِ» در مبادلات تأکید دارند. همچنین، ضرورت عدالت در گفتار (وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى) و وفای به عهود (از جمله قراردادهای اقتصادی) به عنوان ارکان اعتماد و سلامت روابط اقتصادی تبیین شده است. تحلیل آیه ۱۵۳، این رهنمودها را جزء لاینفک «صراط مستقیم» و التزام به آن‌ها را مسیر دستیابی به تقوا و زیربنای نظام اقتصادی عادلانه معرفی می‌کند.

آیه ۳۳ سوره انعام، به دلیل جمع میان نفی تکذیب پیامبر(ص) («فَإِنَّهُمْ لَا یُکَذِّبُونَکَ») و اثبات جحود آیات الهی از سوی مخالفان («وَلَکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ»)، همواره یکی از چالش‌های برجسته در گفتمان تفسیری بوده است. این پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی ورویکردی هرمنوتیکی به آراء مفسران، در پی رمزگشایی از این تناقض‌نمای معرفتی و تبیین راهبردهای تفسیری ارائه شده برای حل آن است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که مفسران برای جمع میان این دو گزاره، راهکارهای تفسیری متعددی را مطرح کرده‌اند، از جمله: ۱) تفکیک میان باور قلبی و انکار زبانی (تصدیق باطنی صدق پیامبر به دلیل انگیزه‌هایی چون حسادت و حفظ منافع)؛ ۲) تمایز میان متعلق تکذیب (شخص پیامبر در برابر محتوای رسالت)؛ ۳) تفسیر نفی تکذیب به مثابه عجز مخالفان از اقامه برهان؛ ۴) بهره‌گیری از قرائت مخفف (لَا یَکْذِبُونَکَ) به معنای عدم توانایی در ابطال حق؛ و ۵) ارجاع تکذیب نبی به تکذیب مُرسِل (خداوند). نتیجه کلیدی پژوهش آن است که این راهکارها، به ویژه با تاکید بر تصدیق قلبی مخالفان و ارجاع تکذیب به خداوند، ضمن رمزگشایی از تناقض ظاهری، ابعاد روانی ـ اجتماعی انکار و حکمت تسلی‌بخش الهی در آیه را به بهترین شکل تبیین می‌کنند و فهم جامع آیه در گرو نگاهی ترکیبی به این ابعاد است.

بسیاری از آیات قرآن، خداوند را خالق همه کائنات و از جمله افعال انسان و تحقق‌بخش همه آنها می‌داند، به‌گونه‌ای که برخی مفسران بر این باورند که انسان در اعمال خود مجبور است و از قدرت، اراده و اختیار بی‌بهره است (ابوزهره، بی‌تا: 104). حتی ظاهر برخی آیات این‌گونه می‌نماید که انسان اختیاری در هدایت و گمراه شدن نداشته و خداوند افراد را وادار به انتخاب راه راست یا نادرست کرده است. از ابتدای قرن دوم هجری که مباحث کلامی در میان اندیشمندان متکلم، فیلسوف و مفسر مسلمان مطرح شد، هر گروه براساس مبانی کلامی خود به تحلیل و تفسیر این آیات و شبهه موجود در آنها پرداخته‌اند. در این میان سه گروه معروفیت بیشتری داشته و پیروان خود را تا این زمان حفظ کرده‌اند که عبارتند از: معتزله، اشاعره و شیعه. معتزله قائل به اختیار بوده و معتقد بودند که انسان مالک اعمال خود است و غیر از این اعتقاد را مخالف عدالت خداوند می‌دانستند (باقی‌زاده، 1388، 50). اشاعره دقیقاً نظری مخالف گروه اول داشته و به جبر مطلق معتقد بودند. بدین صورت که چون خداوند، قادر مطلق است، پس همه افعال، لاجرم با اراده و اختیار او انجام می‌شود و انسان واسطه‌ای بی‌اختیار بیش نیست. شیعه در مسئله جبر و اختیار به «امر بین الامرین» اعتقاد دارد (همان: 83). این مبانی فکری به‌وضوح بر تفسیر آیات فوق تأثیر نهاده و آراء متفاوت تفسیری را رقم زده است. اما آنچه که مسئله اصلی این رساله است، تحلیل آیات فوق براساس متن خود قرآن در زمانه صدر اسلام است. زمانیکه هنوز نحله‌های کلامی ظهور نیافته و این آیات براساس نگاه متکلمان تفسیر نشده است. از این رو در رساله پیش رو تلاش می‌شود تا با بررسی عناصر فرازبانی و زبانی، آیات مذکور بازخوانی و رفع ابهام شود. مقصود از «عناصر زبانی و فرازبانی»، مواردی است که به نوعی با گفتار از لحاظ لفظی یا معنوی ارتباط دارند و در درک معانی کلام و فهم منظور گوینده نقش دارند؛ اعم از بافت فرامتنی (سیاق مقامی) و بافت متنی (زبانی) (صفوی، 1384، 65). این تعریف از عناصر فرازبانی و زبانی، دقیقاً همان دیدگاهی است که شهید صدر در تبیین مفهوم سیاق ارائه داده است. از نظر ایشان، سیاق شامل هرگونه نشانه و قرینه‌ای می‌شود که با کلام پیوند دارد، چه آن نشانه لفظی باشد و چه برآمده از شرایط و اوضاع حاکم بر سخن (صدر، 1410ق، 89). اهمیت درک بافت موقعیتی زمانی خود را نشان می‌دهد که یک عبارت مشابه در دو موقعیت مختلف استفاده شود. با تغییر موقعیت، معنا نیز تغییر می‌کند. بنابراین می‌توان گفت در هر کاربری زبانی، دو معنا قابل پیش‌بینی است: یکی معنای جمله است که به منزله موجودی زنده اما جدا از محیط خود و در آزمایشگاه صرف و نحو، اطلاعاتی را شامل می‌گردد. دیگری معنایی است که فراتر از ترکیب واژگانی صرف است و به بافت پیرامونی و کاربرد زبانی در آن بستگی دارد (معنای متکلم). برخی عناصر بافت، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری و تفسیر معنای متن ایفا می‌کنند. بافت یک پدیده‌ی پویا و در حال تغییر است و عناصر آن به صورت یک مجموعه‌ی پیوسته و در حال توسعه است که در تعاملات اجتماعی به وجود می‌آید. برای درک کامل و جامع از کارکرد زبان، فهم دقیقی از کل بافت موجود در یک تعامل زبانی و گفت‌وگو لازم است (صانعی‌پور، 1390، 66). بخش قابل‌توجهی از خطاها و نقصان‌های تفاسیر ناشی از عدم توجه به این عناصر است. بر این اساس این رساله با تکیه بر نظریه وان دایک درباره بافت پیرامونی که صانعی پور در کتاب «مبانی تحلیل کارگفتی در قرآن کریم» ارائه کرده، به بررسی آیات تأثیر اراده الهی بر افعال انسان می‌پردازد. الگوی بافت فرازبانی بر سه رکن جهان ذهنی، جهان اجتماعی و جهان فیزیکی استوار است. مفهوم «جهان ذهنی» در حین استفاده از زبان در نقش متکلم و مخاطب، به عناصر شناختی و انگیزشی اشاره دارد که در جنبه‌هایی مانند شخصیت، باورها، تمایلات، آرزوها، انگیزه‌ها و اهداف افراد نمایان می‌شود. از سوی دیگر، بخش «جهان اجتماعی» بافت زبان را می‌توان از طریق گروه‌بندی‌ها و نهادهای اجتماعی و همچنین هنجارها و ارزش‌های فرهنگی مورد بررسی قرار داد. همچنین، تحلیل «جهان فیزیکی» به زمان، مکان و ویژگی‌های طبیعی کاربران مربوط می‌شود (صانعی پور 1390: 66-63). بر این اساس، الگوی عناصر فرازبانی و زبانی در این پژوهش عبارت است از: الف: بیان عناصر فرازبانی که شامل موارد زیر است: - بافت فیزیکی: شامل صحنه‌آرایی (زمان و مکان) و کنشگران می‌شود که شامل گوینده، شنونده یا شنوندگان و راوی داستان است. - بافت اجتماعی: شامل جنبه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است. - بافت ذهنی: شامل ایدئولوژی، باورهای دینی و مذهبی، هویت، هنجارها، کنش‌ها، منابع اعتبار و اهداف است. ب: بیان عناصر زبانی که شامل موارد زیر است: - واژه‌شناسی: شامل اشتقاق، ساختار نحوی، بلاغت و اختلاف قرائت می‌شود. - سیاق کلمات: به هم‌نشینی کلمات اشاره دارد. یکی از آیاتی که با تکیه بر الگوی فوق قابل بازخوانی است، آیه 25 سوره انعام است. وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّهً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَهٍ لا یُؤْمِنُوا بِها حَتَّی إِذا جاؤُکَ یُجادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ أَساطیرُ الْأَوَّلینَ در نگاه نخست چنین به ذهن متبادر می‌شود که اگر ارسال رسل برای هدایت نسل بشر است چگونه زمینه هدایت فراهم نشد تا جایی که خداوند بر دل‌های کفار پرده و بر گوش‌هایشان سنگینی انداخته تا سخن حق را نشنوند؟ به عبارت دیگر از ظاهر این آیه استنباط می‌شود که کفار بدون اختیار به گمراهی کشانده شده‌اند و این خداوند بوده که زمینه گمراهی آنان را فراهم کرده است. درحالیکه بررسی سیاق آیات 21 تا 35 سوره انعام با تکیه بر عناصر فرازبانی و زبانی، خوانش دیگری از آیه ارائه می‌دهد. تاریخ‌گذاری سوره انعام در اولین گام ضروری است؛ زیرا زمان و مکان آیه از شرایط ج

پدیده چندمعنایی در قرآن کریم یکی از چالش‌های بنیادین هرمنوتیکی است که مفسران را در طول تاریخ به اتخاذ روش‌های متفاوتی برای مدیریت آن واداشته است. این پژوهش به تحلیل «روش‌شناسی مواجهه» مفسران با این پدیده در دو سطح «واژگانی» و «ساختاری» می‌پردازد. این رساله با تمرکز بر سوره مبارکه انعام، که به دلیل غنای مباحث اعتقادی و زبانی میدانی مناسب برای این کاوش است، با روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی، به تحلیل مصداقی رویکردهای مفسران از مکاتب مختلف فکری می‌پردازد. نوآوری اصلی این تحقیق، تغییر کانون تحلیل از «فهرست‌نگاری معانی» به «تحلیل روش‌شناسی» است. در سطح واژگانی، سه نمونه کلیدی شامل واژه «فتنه» (آیه 23 و 53)، فعل «لَا یُنظَرُونَ» (آیه 8) و ظرف «دون» (آیات متعدد) مورد تحلیل قرار گرفت. در سطح ساختاری نیز، سه موردکاوی شاخص شامل ابهام در «واو» و مرجع ضمیر (آیه 121)، ابهام در تحلیل فعل و ترکیب اضافی (آیه 123) و ابهام در کارکرد حرف عطف «ثُمَّ» (آیه 154) بررسی شد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که مفسران عمدتاً از چند رویکرد اصلی پیروی می‌کنند: 1. رویکرد ترجیحی، که با استناد به قرائن متنوع، یک وجه را برمی‌گزیند؛ 2. رویکرد تلفیقی، که به دنبال جمع دلالی میان وجوه معتبر است؛ 3. رویکرد تأویلی، که به کشف معانی باطنی یا تأویل مجازی می‌پردازد؛ و 4. رویکرد تحلیلی-کاوشگرانه که بر بسط و بررسی تمام احتمالات ممکن متمرکز است. این پژوهش نشان داد که انتخاب هر رویکرد، ارتباطی مستقیم با مشرب فکری و مبانی معرفت‌شناختی و کلامی مفسر دارد و اتخاذ هر منهج، به نتایج کاملاً متفاوتی در حوزه‌های کلیدیِ فقه، کلام و انسجام‌شناسی قرآن منجر شده است. تحلیل این موارد از فتاوای فقهی متضاد در باب ذبایح (ذیل آیه 121) و جهان‌بینی‌های متعارض درباره جبر و اختیار (ذیل آیه 123) گرفته تا ارائه مدل‌های گوناگون از انسجام متن قرآن (ذیل آیه 154) را شامل می‌شود. نتیجه نهایی این رساله آن است که پدیده چندمعنایی، نه یک نقص، بلکه یکی از ظرفیت‌های ذاتی و پویای متن قرآن برای تولید مستمر معنا و تضمین جاودانگی پیام آن است؛ ظرفیتی که به مثابه یک «مفصل هرمنوتیکی»، سنت تفسیری اسلام را به میدانی غنی برای گفتگوی روش‌مند تبدیل کرده است.

قرآن کریم بیانگر رویکردی تصویری از آفرینش جهان و انسان است و شامل اشاره هایی است که نشان دهنده توانایی خداوند در آفرینش جهان و نظامی که بر آن استوار است می باشد، این نظام شامل قوانین و مبانی است که انسان را قادر می سازد از قدرت الهی بهره مند شود. تأثیرات قدرت الهی در خلقت هستی و انسان، دستور العمل تربیتی را تشکیل می‌دهد که اساس زندگی انسان را تشکیل می دهد و با بهره گرفتن از آن می توان سلامت و نجات انسان مؤمن را تضمین نمود که به گمراهی و انحراف منجرنشود. از این رو، قرآن به تبیین قدرت خداوند متعال و تجلی آن در آیات الهی و تبیین آثار تربیتی موجود در بطن این آیات اهتمام می ورزد، این پایان نامه به این عنوان پرداخته است: (اثرات تربیتی مظاهر قدرت خداوند در سوره مبارکه انعام، آفرینش جهان و انسان به عنوان نمونه) در این پایان نامه تلاش شده از آیات قرآن و کاوش در تفاسیر آن برای رسیدن به اثرات تربیتی جلوه های قدرت الهی، بهره گرفته شود. این پایان نامه رویکرد توصیفی تحلیلی را در پیش گرفته و سعی در استنباط مهم ترین آثار تربیتی مظاهر قدرت الهی را داشته است، همچنین با اشاره به معرفی اصطلاحات زبانی و اصطلاحی واژگان پایان نامه را که مهمترین آنها تبیین معنی تأثیر است و مفهوم تربیت و ویژگی ها و اهمیت آن در قرآن کریم را بیان نموده است. همچنین تعریف کلی از سوره انعام، نام آن، تعداد آیات، مکان و زمان نزول آن ذکر شده است. نیز راجع به فضل آن سوره مبارکه، محور اصلی، هدف کلی آن و مناسبتی که بین آن، سوره ها و آیات دیگر وجود دارد، علاوه بر ذکر آثار تربیتی مظاهر قدرت خداوند در خلقت هستی و آثار تربیتی مظاهر قدرت خداوند در خلق کردن انسان، نیز اشاره شده است. پایان نامه با ارائه آثار تربیتی ناشی از مظاهر قدرت خداوند در آفرینش جهان، در بعد اعتقادی از قبیل: توحید الوهیت، معرفت و آشنایی با خدا، اعتقاد به فرشتگان و اعتقاد به قدرت حق تعالی و همچنین در بعد اخلاقی با اشاره به دوری جستن از فساد و شر با رجوع به کتب آسمانی، پیروی از پیامبران، استقامت در زندگی با نگاه به آخرت، یاری گرفتن از خداوند در هر سرنوشتی، اعتراف و اقرار به گناه، قرآن مکتب اصلاح، اسلام دین سهل و آسان، لذت نزدیکی به خداوند، اشاره شده است. اما راجع به آثار تربیتی ناشی از مظاهر قدرت خداوند در آفرینش انسان، در جنبه اعتقادی به این موارد اشاره شده است: اقرار به الوهیت خداوند، شهادت دادن فطرت سالم انسان، ایمان به روز قیامت، ناتوانی و احتیاج انسان به خداوند، ایمان به قضا و قدر، اعتقاد به معاد و پاداش، عدل الهی در ثواب و مجازات و تأثیر ایمان در هنگام مرگ، اشاره شده است. در بعد اخلاقی نیز بدین موارد اشاره شده است: تأثیر توصیه های ده گانه، جلوگیری از دروغ، صبر بر دروغگویان، مشروعیت جدال با مشرکان، مواظب شیطان بودن، برادری با اجرای احکام حاصل می شود، شرک کار را خراب می کند، آداب گفتار و بحث و گفتگو و تأثیر عبادت. این پایان نامه در نحوه ارائه و طرح آیات متمایز می باشد و در استخراج اثرات تربیتی بوسیله استنباط آیات قرآن و گاه مقایسه برخی از آنها با علم امروزی به آنها پرداخته است.

مسئلۀ طهارت اعتقادی انبیای الهی از (کفر، شرک) و طهارت ‎ عملی از (زنا) از مبانی مهم در دانش کلام است. در دیدگاه کلام امامیه، طهارت پیامبران عمدتا جزو مسائل مورد اتفاق دانسته شده است اما در کیفیّت طهارت آنان اختلاف نظر وجود دارد و در میان سایر مذاهب اسلامی اتفاق رأی در این موضوع وجود ندارد. مقالۀ‎حاضر، بررسی واژه «أب» را در آیه‎شریفه«وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لِأبیهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّی أَرَاکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ» (الانعام:74) به بحث پرداخته و نسبتی که میان حضرت ابراهیم با آزر از نگاه کلامی، تفسیری آلوسی، علّامه طباطبائی و علّامه فضل الله است را مورد ارزیابی قرار داده است و به تناسب، طهارت انبیای الهی و ایمان نیاکان پیامبر را به بحث می‎پردازد. آلوسی مدعی است عدۀ بسیاری از اهل‎سنّت، آزر را پدر ابراهیم علیه‎السلام نمی‎دانند، براساس‎این تفکر هیچ یک از اجداد پیامبر (ص) کافر نبوده‎اند. این نظر آلوسی با اشکال مواجه است؛ چرا که اغلب اندیشمندان اهل سنّت و شذوذی از شیعه مانند علّامه فضل الله مخالف این نظر هستند. در مقابل گروهی اندک از اهل سنت و عمده شیعیان از جمله علّامه طباطبائی بر اساس مبانی توحیدی و اصل خداباوری برآنند که والدین و اجداد هیچ یک از پیامبران و از آن جمله پدرحضرت ابراهیم مشرک و بت پرست نبوده‎اند. این مقاله با روش اسنادی و به شیوه توصیفی، تحلیلی با هدف کشف کیفیّت طهارت انبیاء الهی از نظرگاه سه مفسر شیعی و سنّی نگاشته شده است.

موضوع این جستار، بررسی و تحلیل شبهه چند وجهی عارض بر استدلال آیه 101 سوره انعام در خصوص «تعلیل عدم امکان وجود فرزند برای خداوند به نداشتن همسر، به رغم آفرینش عیسی(ع) بدون پدر و آدم(ع) بدون پدر و مادر و طبیعتاً حصول تشکیک در قدرت پروردگار و نارسانمایی ظاهری آیه در پاسخگویی به مشرکان و کافران معتقد به فرزند برای خداوند» می باشد؛ شبهه ای که هم به لحاظ معرفتی و هم از حیث بلاغی با برخی معارف و و اجزاء ساختار اعجازآمیز بیانی قرآن در تعارض می نماید. هدف، یافتن منشاء شبهه و تلاش برای یافتن توجیهی وحیانی، عقلانی و تاریخی مناسب در خصوص این شبهه می باشد. روش تحقیق، کتابخانه ای، توصیفی و تحلیلی است. از جمله نتایج و یافته های پژوهش آن که دوعلت ذومراتب بودن استدلال و بطان بودن آن و نزول قرآن به زبان قوم و فرهنگ زمانه علل اصلی شبهه نمائی آیه و تعارض ظاهری آن با بلاغت اعجاز آمیز قرآن کریم است؛ که با در نظر گرفتن این عوامل و سایر علوم لازمه تفسیر به ویژه سیاق جملات و آیات، نه تنها شبهه چند وجهی مورد نظر برطرف شده، بلکه سیمای تابان دیگری از آیه جلوه گری خواهد کرد که به قول فخر رازی، جمله خلایق از اولین و آخرین انسانها قادر به ارائه چنین استدلالی در بی نیازی خداوند از فرزند نخواهند بود.

مفسّران در تفسیر «لا تُدْرِکُهُ الأبْصارُ» در آیه 103 سوره انعام اختلاف کرده اند. برخی، ظاهر آیه را ناظر به نفی رؤیت ظاهری خدا تفسیر کرده اند و برخی دیگر بر پایه مذهب کلامی خودشان، دلالت آیه را بر این مطلب منکرند. گذشته از نگاه کلامی، تفسیر درست این آیه بر پایه اصول تفسیر ادبی آیه کدام است؟ نقش مهمّ این آیه در مباحث اعتقادی، تفسیر فرامذهبی آن را ضروری می نماید. در این میان، نقش اساسی گزینش واژگان و بلاغت جمله در فهم گسترده آیات قرآن نشان داده می شود. در این نوشتار، تفسیر این آیه با روش تحلیلی – انتقادی و با رویکرد ادبی انجام شده است. با توجه به واژه پژوهی و نیز با استناد به قواعد ادبی به کارگرفته شده در این آیه و ساختار ویژه آن، هم ادراک و رؤیت ظاهری خدا و هم ادراک عقلی و وهمی، نفی می شود. نه بصر به معنای خصوص چشم و نه ادراک بصر تنها به معنای دیدن ظاهری است؛ بلکه ادراک بصر یعنی رسیدن و دریابیدن هر آنچه در انسان و مانند او سبب ظهور و بروز می شود، چه با چشم سر و قوّه بینایی ظاهری باشد، چه با چشم دل و نیروی باطنی روح که عبارت است از عقل، وهم و قلب.مفسّران در تفسیر «لا تُدْرِکُهُ الأبْصارُ» در آیه 103 سوره انعام اختلاف کرده اند. برخی، ظاهر آیه را ناظر به نفی رؤیت ظاهری خدا تفسیر کرده اند و برخی دیگر بر پایه مذهب کلامی خودشان، دلالت آیه را بر این مطلب منکرند. گذشته از نگاه کلامی، تفسیر درست این آیه بر پایه اصول تفسیر ادبی آیه کدام است؟ نقش مهمّ این آیه در مباحث اعتقادی، تفسیر فرامذهبی آن را ضروری می نماید. در این میان، نقش اساسی گزینش واژگان و بلاغت جمله در فهم گسترده آیات قرآن نشان داده می شود. در این نوشتار، تفسیر این آیه با روش تحلیلی – انتقادی و با رویکرد ادبی انجام شده است. با توجه به واژه پژوهی و نیز با استناد به قواعد ادبی به کارگرفته شده در این آیه و ساختار ویژه آن، هم ادراک و رؤیت ظاهری خدا و هم ادراک عقلی و وهمی، نفی می شود. نه بصر به معنای خصوص چشم و نه ادراک بصر تنها به معنای دیدن ظاهری است؛ بلکه ادراک بصر یعنی رسیدن و دریابیدن هر آنچه در انسان و مانند او سبب ظهور و بروز می شود، چه با چشم سر و قوّه بینایی ظاهری باشد، چه با چشم دل و نیروی باطنی روح که عبارت است از عقل و وهم.

برخلاف تلقی رایج که «حیوانات، از نعمت عقل و فهم و از موهبت اختیار محرومند، بنابراین معقول و متصور نیست آنها مکلّف باشند و در آخرت محشور گردند»، از آیه 38 سوره انعام که حیوانات را امت هایی چون انسان ها می داند و سرانجامِ آنها را حشر الی الله معرفی می کند، استفاده می شود این موجودات، از برخی مراتب فهم و درک و از حدّی از اختیار برخوردارند، بنابراین می توان آنها را مکلّف به تکالیفی متناسب با شرایط و ساختار وجودی آنها دانست و نیز می توان گفت سرانجام آنها، حشر الی الله است. این دو امر، به وسیله روایات پرشماری که شاید بتوان آنها را متواتر معنوی دانست، تأیید می شود. البته نه در قرآن و نه در روایات، کمّ و کیف تکلیف شدن آنها و چگونگی محشور شدنشان تبیین نشده است.