جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریّه «وجود»، تبیینی است که هر فیلسوف درباره نسبت واقعیّت خارجی با تمایز وجود از ماهیّت ارائه می‌دهد. مسئله بنیادین در پردازش این نظریّه، «مطابَق هل بسیط» است؛ یعنی اگر گزاره شخصیِ «الف موجود است» صادق باشد، مطابَق آن در جهان خارج چیست؟ پاسخ هر فیلسوف به این پرسش، جهت‌گیری کلّیِ او را در مابعد‌الطبیعه تعیین می‌کند. در روایت مشهور از تاریخ فلسفه اسلامی، میرداماد بنیان‌گذارِ مسئله دوَرانیِ «اصالت وجود یا ماهیّت» و طرفدارِ نظریّه «اصالت ماهیّت» قلمداد شده است؛‌ امّا به نظر می‌آید که هنوز تمام راه در فهم و تببینِ دقیق دیدگاه او پیموده نشده است. یکی از راه‌های بازخوانیِ دیدگاه میرداماد در‌این‌باره، بررسی و تحلیل متون شارحان و منتقدان اوست؛ خصوصًا جریان هندیِ مفسّرانِ الأفق‌المبین که در تاریخ‌نگاریِ فلسفه اسلامی به‌کلّی غایب است. در پژوهش پیش‌رو، با تکیه بر شروح انتقادیِ مفسّران هندیِ الأفق‌المبین در قرن سیزدهم هجری‌قمری، یعنی عبدالعلی لکهنوی و فضل‌حقّ خیرآبادی، کوشیده‌ایم تا روایتی منسجم از مواجهه آن‌ها با نظریّه وجود در فلسفه میرداماد ارائه دهیم. برای عرضه این روایت، ابتدا حضور تاریخیِ آثار و آراء میرداماد را در شبه‌قارّه هندوستان - با تأکید بر سنّت‌های متنی/ درسی در آن سرزمین - مرور کرده‌ایم. سپس، روایت مشهور از تاریخ مسئله وجود را نقد کرده و کوشیده‌ایم روایتی جایگزین از جایگاه تاریخیِ میرداماد در تحوّل مسئله عرضه کنیم. پس از تثبیت این دو مقدّمه، به بازخوانیِ مواجهه لکهنوی و خیرآبادی با میرداماد پرداخته‌ایم. نتیجه سه گام پیش‌گفته، از این قرار است: آراء و آثار میرداماد با واسطه‌های گوناگون به هندوستان راه یافته و پس از انتشار به‌واسطه سنّت‌های متنی، جایگاهی اساسی در محافل علمیِ آن سرزمین پیدا کرده‌اند؛ روایت مشهور از تاریخ مسئله وجود، با کاستی‌های فراوانی مواجه است و باید نقش میرداماد را با روایتی جایگزین و در نسبت با تمام نقاط عطف در تاریخ مسئله تبیین کرد. تلقّیِ دانشمندان هندی نیز با روایت مشهور سازگار نیست؛ لکهنوی و خیرآبادی با نظریّه وجود در فلسفه میرداماد، مواجهه‌ای انتقادی دارند؛ امّا عمده این انتقادات، به اختلاف در مبانی - نظیر دو نظریّه وحدت وجود و عینیّت موجود با ماهیّت - باز می‌گردد.