جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بخش قابل توجهی از احادیث شیعه دربارة شخصیت حضرت عیسی(ع) و تعالیم، اقوال و مناقشات پیرامون ایشان وارد شده‌اند. در این میان، تصویر یا انگارة این شخصیت الهی، در احادیث شیخ صدوق جلوة ویژه‌تری دارد و توسط روایات نقل‌شده از جانب او، بیش‌ازپیش وارد گفتمان حدیثی شیعه شده است. پژوهة حاضر می‌کوشد با روشی توصیفی ـ تحلیلی تصویر ارائه‌شده از شخصیت حضرت عیسی(ع) را در ضمن احادیث نقل‌شده توسط عالم اخباری مکتب قم، یعنی ابن‌بابویه، نشان دهد و در ضمن، ارتباط و پیوند برخی از اندیشه‌های شیعه با حضرت عیسی(ع) را نمایان سازد. نتایج نشان می‌دهد که این احادیث از سویی برای شناختن هویت عیسی(ع) وارد شده‌اند و ازسویی‌دیگر در پیوند وی با مسائل و اصول مهمی همچون توحید، نبوت و امامت مطرح گشته‌اند؛ ازهمین‌رو ارتباط آن حضرت با مسئلة وصایت، مهدویت، فترت، بشارت به آمدن پیامبر اسلام(ص)، مسئلة غلو و پاسخ به برخی شبهات مطرح‌شده از جانب برخی فرقه‌ها و مسائل دیگر، ازجمله موضوعاتی هستند که از طرفی هویت حضرت عیسی(ع) و ازطرف‌دیگر هویت‌بخشی ایشان به برخی آموزه‌های شیعی را در احادیث نقل‌شده توسط ابن‌بابویه نمایان می‌سازد.

اعتماد و کارکردهای آن یکی از مهم­ترین شاخص­‌های سرمایۀ اجتماعی بوده و از دیرباز توجه کنشگران علوم انسانی به­‌ویژه در جامعه­‌شناسی، روان‌­شناسی و علوم سیاسی را برانگیخته است. به‌­رغم وجود آثاری در این حوزه، به زمینه‌­های فرهنگی، نگرشی و بینشی اعتماد اجتماعی و نیز بررسی مفهوم آن در بافت قرآنی کمتر توجه شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی­ _ ­تحلیلی با مراجعه به منابع جامعه‌­شناسی به بسترهای تولید این مفهوم در جهان مدرن پرداخته تا با درک دقیق اصطلاح اعتماد اجتماعی، تمهیداتی برای مقایسۀ این مفهوم با بافت قرآنی فراهم سازد. دستاورد پژوهش حاکی از آن است که مفهوم اعتماد اجتماعی در دنیای معاصر، واکنشی در برابر افزایش خطرپذیری و فردگرایی بوده که وجود مؤلفه­‌های عدم تعیّن آینده، عاملیت مستقل (کنش غیرقابل کنترل) و ناآگاهی از کنش احتمالیِ دیگری در آن لزوم توسل به کنترل و اجبار را به همراه داشته است؛ حال­‌آنکه اعتماد مطلوبِ قرآن بر پایۀ نگرش مثبت (حسن‌­ظن) و ایمان جمعی استوار شده که متضمّن مؤلفه­‌های تعیّن، تعهّد و آگاهی است و هنجارها و ارزش‌های فردی (عوامل خصیصه­‌محور) و جایگاه اجتماعی افراد (عوامل جایگاه‌­محور) موجب تقویت آن می­‌شود.

ابوعبدالرحمن سلمی از جمله اصحاب حضرت علی (ع) است. بررسی وضعیت رجالی او در مقام یکی از مشاهیر قرائت در صدر اسلام، بویژه به دلیل حضورش در سند قرائت عاصم، دارای اهمّیت شایانی است. این پژوهش با بهره‌گیری از داده‌های تاریخی، رجالی و حدیثی، به توصیف و تحلیل اخبار وارد شده دربارة سلمی پرداخته و به این نتیجه رسیده است که اصلی‌ترین معلم سلمی در قرائت، امام علی (ع) بوده است و در این باره، دیدگاه کسانی که عثمان را معلّم اصلی او می‌شمارند صحیح نیست. همچنین، بر اساس قرائن تاریخی، اثبات می‌شود که وی نمی‌توانسته است استاد قرائت حسنین (ع) باشد. این پژوهش، نشان می‌دهد که گرچه سلمی در رجال برقی به عنوان یکی از خواص امیر مؤمنان (ع) شناخته شده، امّا دست کم در برهه‌ای از زمان، در شمار یاران ویژه ایشان نبوده است. وی در این برهه از زمان، حضور فعالی در صحنة همراهی با امام علی (ع) و فرزندان ایشان (ع) نداشته است. این کناره‌گیری، به دلیل مسائل مالی و یا نابینایی اوـ و نه دشمنی عقیدتی با امیر مؤمنان (ع)ـ بوده است.

در خطبه‌های 1، 91، 177 و 211 نهج ‌البلاغه، مباحث گوناگون دربارة کوه‌ها با عبارت‌های مختلف برای پی بردن انسان‌ها به خالق بی‌همتای قادر، آمده است. دانشمندان و محقّقین علوم زمین بر‌آن‌اند که کوه‌ها طی زمان‌های طولانی تشکیل شده و تکامل یافته‌اند و کوهزایی در پوستة زمین بر اثر فرایندهایی مثل فرورانش در لبه‌های ناآرام قارّه‌ای با چین‌خوردن لایه‌ها و یا بر اثر نفوذ «ماگما»ی مذاب از ماگمای گداخته، به صورت‌های مختلف، مثل آتشفشان‌ها، ایجاد می‌شوند. بررسی‌ کاربرد «کوه» و توصیف آن در این خطبه‌ها روشن ساخت که این اشارات علمی با یافته‌های ثابت شده و قطعی زمین‌شناسی مانند:زمین ساخت صفحه‌ای، «ایزوستازی» و ریشه‌دار بودن کوه‌ها، ساختمان درونی کوه‌ها، اعتدال حرکات زمین، فواید وجود کوه‌ها در روی زمین و... نه تنها در تعارض نیست، بلکه منشأ وحیانی این سخنان را ثابت می‌کند.

آیۀ 34 سورۀ نمل از آیاتی است که موردتوجه مورخان فارسی‌نگار سده‌های هشتم تا سیزدهم هجری قرار گرفته و با برداشتی همسو با هدف این مورخان، در گزارش رویدادهای تاریخی گنجانده شده است. نوشتۀ حاضر در پاسخ به این پرسش سامان یافته است که «مورخان فارسی‌نگار در توصیف اقدامات ویران‌گرانۀ سلاطین متجاوز و دشمن یا اقدامات سلاطین و حاکمان دلخواه و ممدوح خود، چگونه از این آیه بهره برده‌اند؟» و به روش توصیفی‌تحلیلی به کاویدن این مسئلۀ پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، اختلاف در برداشت از «تباهی سرزمین‌ها و خواری عزیزان، برآمده از ورود حاکمان» که در آیه آمده، سبب شده است تا گروهی از مورخان این تباهی و خواری را مشیّت الهی بخوانند و اقدامات ویران‌گرانۀ حاکمان متجاوز و بیگانه را سرنوشت حتمی و پیش‌بینی‌شده‌ای بدانند که در قرآن از آن یاد شده است؛ گروهی دیگر نیز این افساد و اذلال را اصلی گریزناپذیر و یادآوری‌شده توسط خداوند بدانند و اقدامات حاکمان دلخواه و ممدوح خود را مشروع و پذیرفتنی توصیف کنند. این افساد و اذلال در برداشت هر دو گروه، در توصیف اقدامات حکمرانان متجاوز و بیگانه یا حکمرانان ممدوح و دلخواه، به‌عنوان اصل کلام الهی و نه گفتۀ ملکۀ سبأ تلقی شده است.

آموزه‌های دینی مهم‌ترین کمال انسانی را نزدیکی به خداوند و دست یافتن به ایمانی ناب، قرب الهی و رسیدن به رستگاری دانسته و در پیمودن این مسیر، میان زن و مرد تفاوت قائل نشده است. با این حال، وجود متونیکه توان زن را در رسیدن به حقیقت ایمان، ناقص می‌داند یا زنان را ناتوان از درک معارف دینی معرفی می‌کند، با اصل پیش‌گفته ناسازگار است. از جمله این موارد، حدیث «أکثر أهل الجنَّة مِن المستضعفین النساء...»‌است که دربرخی از منابع کهن از جمله من لا یحضره الفقیه یافت می‌شود.گذشته از بحث سندی، برداشت‌های گوناگون و احیاناً نادرستی از این روایت ارائه شده است. این نوشتار می‌کوشد ضمن بررسی منابع روایت، دلالت آن را نیز مورد مداقّه قرار دهد. این مقاله که با روشی توصیفی ـ تحلیلی نوشته شده است، در پایان به این نتیجه دست یافته که مقصود از مستضعفین، کسانی هستند که امکان رشد و تعالی از آنان سلب شده و راهی برای فرار از آن نداشته باشند.

آیه 57 سوره زخرف، از مَثَلی حکایت دارد که مورد تمسخر و استهزاء مشرکان قرار گرفته است و آنان با پیامبر(ص) به جدال پرداخته‌اند. مفسران در اینکه مراد از مَثَل زده‌شده چیست و این آیه چه معنا و مفهومی دارد، همسو و هم‌صدا نبوده و دیدگاه‌هایی را مطرح ساخته‌اند که هریک با نوعی چالش مواجه است. پژوهه حاضر با روشی توصیفی ـ تحلیلی و انتقادی کوشیده است با بررسی این آیه و دیگر آیات و تحلیل تفاسیر و روایاتی که ذیل آیه مطرح هستند، مناسب‌ترین تفسیر را ارائه دهد. نتایج نشان می‌دهد که میان دو نوع روایت مربوط به سبب نزول، نوعی خلط صورت گرفته و بی‌توجهی به این نکته موجب شده که فهم آیه دشوارتر شود. از این‌رو نقلی که مَثَل مورد نظر را به مشرکان و نه لزوماً ابن‌زبعری منتسب می‌داند، صحیح‌تر و در عین حال با سیاق و بافت خود آیات نیز سازگارتر است. همین نکته می‌تواند نقدی قرآنی، مبتنی بر بررسی روایات وارده بر مفسرانی که مَثَل زده‌شده را از جانب خداوند می‌دانند، به حساب آید.

معرفت، یکی از ارزشمند­ترین مباحث مطالعات اسلامی است که اهمیت بسیار زیادی در علوم مختلف دارد. معرفت به طور کلی، به دو شقّ کلّی حصولی و حضوری تقسیم می‌شود و یکی از مسائل مهم آن، شناخت منابع و موانع آنهاست. حال سؤال مهم اینجاست که در نگاه قرآن کریم، معرفت حصولی و حضوری چه ویژگی‌هایی دارد و چه منابع و موانعی را برای فرآیند تحصیل معرفت، شناسایی کرده است؟ پاسخ این مسأله در پژوهش فرارو با روش توصیفی‌‌ ـ تحلیلی و بهره‌گیری از تحلیل محتوای آیات قرآن پی گرفته ‌شده و به این نتایج دست یافته است: قرآن کریم، روش کسب معرفت حصولی که معطوف به‌صورت اشیاست و معرفت حضوری که حقیقت و خودِ معلوم را مورد توجه قرار می‌دهد را متفاوت دانسته و منابع مختلفی را برای دست­یابی به آن دو معرفی کرده است. هرچند قرآن کریم، انسان را در ابتدای خلقت، فاقد معرفت حصولی می‌شناساند اما او را دارای نوعی ادراک حضوری از بدو تولد می‌داند که علم حضوری به خویشتن، نمونه آن است. در قرآن کریم، منابع دست‌یابی به معرفت حصولی و حضوری «طبیعت، عقل، تاریخ و دل» معرفی شده است و «حس‌گرایی و تقلید از گذشتگان و تبعیت از هوای نفس»، از موانع معرفت شمرده شده‌اند.

ارتباط و تعامل روبه‏رشد جهان اسلام و دنیای غرب به شکل‏گیری نحله‏های گوناگونی انجامیده که هریک به تنهایی منادی تفسیر اصیل و برداشت صحیح از آیات قرآن هستند. یکی از این جریان‏های نوظهور، «فمینیسم اسلامی» است که طی چند دهه اخیر، خواهان اصلاح فهم قرآن کریم با هدف ارائه‏ الگوی جنسیتی برابر و در نتیجه، ارتقای جایگاه زنان در اسلام است. یکی از برجسته‏ترین نواندیشان این جریان، عزیزة الحبری است که این مقاله با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی در صدد استخراج نگرش قرآنی اوست. وی در تفسیر قرآن از اصولی لازم در فهم همچون توحید، اصل تنوع و اصل سازگاری نام می‏برد. الحبری نتیجه‏ مبنا قرار دادن این اصول را رعایت اعتدال و اجتناب از دیدگاه‏های پدرسالارنه می‌داند که زیربنای دستیابی به نظام روابط عادلانه است. به نظر او، هر برداشتی خلاف این اصول همچون پنداشت‏های پدرسالارانه از آیات الهی، مردود بوده و باید کنار گذاشته شود. همچنین دو مؤلفه‏ روشی مهم وی که در روند نظرات تفسیری هویداست، «اصلاح تدریجی» و «بسترمندسازی فهم آیات» است. یکی از مهم‌ترین نظرات الحبری پرداختن به «ضرب زنان» در آیات قرآنی است که از رهگذر مؤیدات قرآنی و روایی، منظور از نشوز را زنا دانسته و سپس تفسیر متفاوتی از آن در راستای سنت اصلاح تدریجی قرآن ارائه داده و قائل به لزوم محو کلی این سنت ناصحیح در دوره‏ معاصر شده است.

آیه 84 سوره اسراء کلیدی‌ترین اساس کنش‌های آدمی را در کلمه «شاکله» جمع نموده است. از ریشه «ش ک ل» تنها دو واژه «شکل» و «شاکله» در قرآن کریم آمده و معنای «شاکله»نزد مفسران و لغویان، محل اختلاف ‌نظر بیشتری بوده است. برخی آن را کاربردی استعاری یا مجاز می‌دانند.تلاش لغویان برای دستیابی به یک معنای جامع برای ریشه «ش ک ل» موفقیت‌­آمیز نبوده و برگزیدن «شباهت» به عنوان معنای محوری در ریشه عربی آن از سوی لغت­شناسان چندان دقیق نیست. مقاله حاضر درصدد است با بهره­ گیری از روش معناشناسی تاریخی با تکیه بر مطالعات ریشه‌شناختی به بیان مؤلفه‌های معنایی ریشه «ش ک ل» در زبان‌های نیای عربی و چگونگی پیوند این مؤلفه‌ها با مفهوم شاکله در زبان عربی بپردازد. در پرتو این روش نخست راهیابی مؤلفه‌های معنایی مربوط به درون و برون در ریشه «ش ک ل» از زبان‌های نیا به زبان عربی و نیز چگونگی تأثیر­گذاری آن بر معنای شاکله نشان داده شده است.