جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این رساله در چهار بخش تنظیم شده است . بخش اول همانطور که گفتم به بیان اجمالی از آراء و عقاید شیخ‌الرئیس در باب حرکت و زمان اختصاص دارد. بخش دوم درباره نظریه حرکت جوهری است این نظریه از آراء اختصاصی صدرالمتالهین و از ابتکارات بی‌سابقه ایشان است که تمام مباحث مربوط به حرکت را تحت‌الشعاع خود قرار داده است . اکثر قریب به اتفاق اختلاف نظرهای صدرالمتالهین با شیخ‌الرئیس در باب حرکت و زمان به اختلاف آن دو درباره حرکت جوهری باز می‌گردد. لذا در بخش سوم این رساله سعی کرده‌ام نشان دهم که نظریه حرکت جوهری چه تاثیری بر مباحث دیگر مانند "تعریف حرکت "، "حرکت قطعیه و حرکت توسطیه"، "زمان"، "مکان" و ... گذاشته است . به عبارت دیگر در بخش سوم همان مطالب بخش اول با توجه به نظریه حرکت جوهری مورد نقد و بررسی قرار گرفته است . مثلا در جای خود توضیح داده‌ام که شیخ‌الرئیس بدلیل مخالفت با حرکت جوهری است که وجود حرکت قطعیه را در خارج انکار می‌کند و اصرار صدرالمتالهین بر وجود حرکت قطعیه در خارج از اعتقاد راسخ ایشان، حرکت جوهری نشات می‌گیرد. و بالاخره در بخش آخر رساله یکی از نتایج و ثمرات نظریه حرکت جوهری یعنی "حدوث زمانی عالم" بیان شده است . اگرچه حدوث زمانی عالم ادعای متکلمین بوده است اما آنها نتوانسته‌اند از عهده این ادعا برآیند زیرا آنها تصور درستی از "زمان" نداشته‌اند و یک ابتدای زمانی برای عالم قائل شده‌اند لذا کلام آنها مستلزم فیض حق و انفکاک معلول از علت تامه است . اما صدرالمتالهین با استفاده از نظریه حرکت جوهری و اینکه "زمان" بعدی از ابعاد موجود مادی است ، حدوث زمانی عالم را به شیوه‌ای بیان می‌کند که نه انقطاع فیض حق لازم آید و نه انفکاک معلول از علت تامه. ایشان بدون اینکه یک ابتدای زمانی برای عالم قائل شود، معتقد است عالم همواره در حال حدوث و فنا بوده و حتی هم‌اکنون نیز در حال حدوث و فنا می‌باشد. پرواضح است که این ادعای کسی می‌تواند باشد که حدوث و تجدد را مقوم موجود مادی بداند نه وصفی زائد بر ذات آن و این یعنی قول به حرکت جوهری کل عالم، به عبارت دیگر حدوث زمانی عالم بگونه‌ای که صدرالمتالهین بیان می‌کند در واقع حرکت جوهری عالم است که با زبانی دیگر بیان شده است .