جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائلی که از دیر باز در دانش اصول فقه مطرح بوده، کشف اراده شارع است. بر همین مبنا، دانشیان اصول فقه از ‏صیغه و ماده امر به‌تفصیل سخن گفتهاند اما در قرآن کریم مجموعه‌ای از ساختارهای دیگر نیز برای بیان مطلوبیت فعل ‏وجود دارد که اصولیان به‌طور جدی از آن‌ها بحث نکرده‌اند، هرچند در آثار فقهی به آن‌ها توجه شده است. ساختارهای ‏‏«إخبار از وقوع فعل» و «إخبار از تعلق فعل بر عهده افراد» و جملات مبتنی بر الفاظ «امر»، «وعظ»، «فرض»، «کتب»، «حقّ» ‏و «وصیت» از جمله ساختارهای حاکی از تقریر حکم هستند. این نوشتار، به‌منظور توسعه استنباط فقهی از قرآن و تبیین ‏حکم تکلیفی موضوعات مندرج در ساختارهای قرآنی حاکی از مطلوبیت فعل، مبادرت به توصیف و تحلیل این ‏ساختارها با توجه به رویکرد عملی فقیهان امامیه کرده است. همچنین ساختارهای حاکی از مدح فعل یا فاعل به صفات ‏بِرّ، احسان، تقوا و محبت الهی، إخبار از خیر بودن فعل، مترتب ساختن پاداش و ثواب بر فعل، تقبیح ترک فعل یا تارک ‏فعل، استفاده از ادات استفهام، ترجی و تحضیض از ساختارهای دیگر مطلوبیت فعل هستند که ضمن تبیین میزان ‏مطلوبیت عمل، مکلف را به انجام آن ترغیب کرده‌اند و در این تحقیق، بررسی شده‌اند.‏

وصیت، یکی از موضوعاتی است که مطلوبیت آن در قرآن کریم طی ساختارهایی بیان شده است. «ثابت و مقرر بودن فعل بر مکلف»، «ثبوت عمل بر عهدة افراد» و «مدح فاعلین به پرهیزگاری» از جمله ساختارهای خبری حاکی از مطلوبیت فعل در آیة وصیت (بقره: 180) هستند. واکاوی ساختارهای مزبور با تکیه بر رویکرد عملی فقیهان، نشان می دهد که این ساختارها بر وجوب وصیت و تأکید بر این وجوب دلالت دارند و برخلاف دیدگاه مشهور، نظر برخی فقیهان مبنی بر وجوب وصیت به هنگام فرا رسیدن مرگ، مطابق با دلالت این ساختارهاست. مشهور فقیهان که وصیت را مستحب می دانند و این حکم را به شرایط مزبور در آیه نیز تعمیم داده اند، گاهی این ساختارها را بر استحباب حمل کرده و گاهی قایل به نسخ آیه یا نسخ حکم وجوبی آن شده اند. این پژوهش توصیفی-تحلیلی روشن می کند که حمل ساختارهای حاکی از مطلوبیت در آیة وصیت، بر استحباب صحیح نیست و این آیه و حکم وجوبی مستفاد از آن نسخ نشده است.