جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ماهیت نفس و تجرد آن همواره یکی از چالشی ترین مباحث در آرای فلسفی و کلامی بوده که در این نوشتار این موضوع از دیدگاه فخر رازی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. فخر رازی در آثار متعدد خود به شیوه ای متفاوت و گاه متناقض در باب تجرد نفس سخن می گوید به گونه ای که در برخی از آثار موضع سلبی و در برخی موضع ایجابی اتخاذ نموده است با این وجود می توان وی را قائل به تجرد نفس دانست. اما به طور قطع مغایرت نفس و بدن را می پذیرد.

مسئله تجرد نفس در طول تاریخ تفکر فلسفی همواره یکی از بزرگترین دغدغه‌های فیلسوفان و اندیشمندان بوده است. در جهان اسلام سه مکتب فلسفی ظهور کردند که هر کدام به شیوه خاص خویش به مسئله تجرد پرداخته است. ابن‌سینا اولین فیلسوفی بود که به صورت مبسوط برای اثبات تجرد نفس اقامه دلیل و برهان نمود. نظرات وی توسط متفکرانی چون غزالی، فخر رازی و سهروردی مورد انتقاد قرار گرفت اما برخی دیگر همچون ابن رشد، خواجه طوسی و صدرالمتألهین در عین پذیرش برخی انتقادات برخی از ادله را نیز مفید یقین دانستند. شیخ اشراق بر اساس مبانی فلسفه اشراقی – شهودی خویش به دلیل ناکارآمد دانستن فلسفه مشّاء به ویژه ابن‌سینا در اقامه براهین یقینی، شیوه‌ای نو در اثبات تجرد ارائه نمود و آن علم حضوری نفس به خویشتن است. اما صدرالمتألهین بر اساس مبانی حکمت متعالیه خویش همچون اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری و جسمانیه‌الحدوث و روحانیهالبقاء بودن نفس؛ با پذیرش مبنای شیخ اشراق از براهین ابن-سینا نیز در اثبات تجرد نفس بهره برد؛ او با قائل شدن به سه مرتبه تجرد مثالی، عقلانی و فوق عقلانی نفس، رأی نهائی خویش را در ذومراتب بودن نفس در طی مسیر تجرد، بیان کرد. در نظر صدرا برخی از ادله ابن‌سینا ناتمام است و برخی علاوه بر اثبات تجرد عقلانی تجرد مثالی را نیز اثبات می‌کنند و بر او ایراد می‌گیرد که صرفاً برای مرتبه‌ای از مراتب تجرد که همان مرتبه تجرد عقلانی است اقامه برهان کرده است و از مراتب دیگر همچون تجرد مثالی غافل شده است. در این پژوهش سعی شده است با رویکرد توصیفی – تحلیلی ادله تجرد نفس و انتقادات وارده بر آن‌ها بررسی شود تا زوایای مختلف این مهم در طول تاریخ فلسفه اسلامی روشن گردد و از براهین تجرد نفس در برابر این شبهات و انتقادات در حد امکان دفاع شود.