جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ویلیام چیتیک که در حال حاضر استاد مطالعات ادیان در دانشگاه دولتی نیویورک (استونی بروک) است، شهرتی بین المللی در زمینه تخصصی خود یعنی تفکر اسلامی دارد. کارهای او در حوزه تصوف و فلسفه اسلامی به ارایه تصویری روشن تر از نمای فکری و معنوی تمدن اسلامی از قرن هفتم ق، سیزدهم م. به بعد کمک کرده است. اما مشغله ذهنی چیتیک صرفا مباحث فلسفه اسلامی به مثابه دستاورد تاریخ اندیشه دوران پیش از تجدد نیست. دانش عظیم او نسبت به سنت تفکر اسلامی سکویی است که از آن به جانب طیف وسیعی از مسایل امروزی نظر می کند. من در این مقاله کوتاه، در چارچوب دیدگاه چیتیک به جهان شناسی، به ترسیم خطوط کلی نوشته های او درباره نفس می پردازم. چیتیک معتقد است که تعالیم جهان شناسانه در سنت اسلامی نه تنها کهنه و منسوخ نگشته است بلکه امروز نیز به همان اندازه با مساله نفس مرتبط است، که در گذشته بوده است.

می دانیم که پاره ای از متون به ویژه متون عرفانی و ادبی، چند سویه و توی در توی اند و همین ویژگی، آن ها را پذیرای تفسیرهای گوناگون می کند. این تفسیرهای گوناگون هر چند بیشتر درونی اند و بر پایه برداشت های معنایی استوار، گاه نیز برونی اند و بنیاد گرفته بر گونه گون خوانی متن. بر این پایه ها در این گفتار، واژه «قدرت» در بیت زیر از مثنوی را که در مقاله پیشین، هم گام با دیگر گزارشگران مثنوی، به گونه «قدرت» (=توانایی) خوانده و تفسیر شده بود، به گونه «قدرت» (=قدر تو) خوانده ایم و تفسیر دیگری از آن به دست داده ایم.گر جهان پیشت بزرگ و بی بنی است                      پیش قدرت ذره ای می دان که نیستبر پایه خوانش نخست، بیت بیانگر قدرت بی کران خداست که بر هر چیز تواناست و در زبان پاره ای از عارفان «جهان قدرت» خوانده شده است؛ و بر پایه خوانش دوم، بیت بیانگر شکوه بی کران انسان است که در زبان عارفان «عالم اکبر» خوانده شده و این که «بیرون ز تو نیست آن چه در عالم هست / از خود بطلب هر آن چه خواهی که تویی».به مناسبت، به چند بیت پیش و پس این بیت نیز نگاهی افکنده ایم و چند گونه خوانی ها و چند معنایی های آن ها را نیز نشان داده ایم.

در آثار عارفان بزرگ، هدف نهایی از ارائه داستان ها و تمثیلات چیزی جز بیان و توجیه صفات ارزشمند انسان کامل نیست. عارفان بزرگ به درستی انسان را «عالم اکبر» می دانند، عالمی که خداوند در سرنوشت او استعدادهای شگفت به ودیعت نهاده است. انسان می تواند به مدد اراده و کوشش خویش راه تکامل وعروج معنوی را طی کند. عطار به عنوان یکی از قله های رفیع عرفان اسلامی، محور آثار خویش را انسان و سعادت او قرار داده و همواره در سراسر مثنوی هایش سیر ترقی انسان را تا مرتبه کمال و رسیدن به مرحله انسان کامل به تصویر کشیده است. آثار عطار همانند بسیاری از شعرای پارسی گوی دیگر سرشار از مضامینی است که می توان سیمای انسان آرمانی را از طریق آن ترسیم نمود. بررسی اشعار عطار نشان می دهد که آثار او آکنده از مفاهیم مذهبی و عرفانی است که می توان با بررسی آن مفاهیم دیدگاه عطار درباره انسان آرمانی را استنباط کرد. در این مقاله برآنیم با بررسی مفهوم انسان آرمانی و جایگاه آن در اشعار و اندیشه هایشبه آن پی ببریم.