جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نهضت مشروطیت ایران نقطه عطف و عصر نوینی در فرایند کلی اندیشه سیاسی شیعه به شمار می آید. این برهه تاریخی آغازگر نخستین رویارویی عمیق بین اسلام و غرب در ایران جدید است. در این دوره، طرح مفاهیم و پرسش های تازه در پهنه ایستارهای پیشین و سنتی علمای شیعه، اندیشه و ادبیات سیاسی شیعه را وارد مرحله ای از بازشناسی، بازپروری، و پاسخ گویی به شرایط و دگرگونی های نو نمود. از همین رهگذر، این واقعه به نوبه خود و به عنوان یک تجربه تاریخی، نقش مهمی را در روند تحولات و مواضع علما در انقلاب اسلامی ایفا نموده است. بنابراین، در این مقاله کوشش شده تا با بهره گیری از روش تحلیل تاریخی، به این پرسش مهم و اساسی پاسخ داده شود که مهم ترین علت عدم مداخله و حتی مخالفت آیت اله سیدمحمدکاظم یزدی با نهضت مشروطه چه بوده است؟ با توجه به اسناد و مدارک موجود به نظر می رسد که مهم ترین علت اتخاذ موضع منفعل و مخالفت ایشان با مشروطه ریشه در نوع نگاه و درک ایشان به واسطه شبکه اطلاع یابی خود درباره شرایط ایران و احساس انحراف و عدم انطباق و حتی ضدیت مسیر و اهداف نهضت مشروطه با موازین شرع مقدس اسلام داشته است.

انقلاب مشروطه یکی از مهم ترین رخدادهای سیاسی تاریخ معاصر ایران است که با ظهور آن، ایران دستخوش تحولاتی عظیم در زمینه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد. یکی از ثمرات ماندگار این انقلاب تأسیس مجلس و قانون مداری در امور کشورداری بود. ملک الشعرای بهار، از شاعران برجسته این عهد، علاوه بر شاعری، در حوزه سیاست نیز حضوری مؤثر داشت. او شش پادشاه قاجار و پهلوی را درک کرد، پنج دوره به مجلس راه یافت، روزنامه های متعددی در جهت بیداری مردم چاپ کرد و در میان احزاب سیاسی نیز چهره ای شاخص بود؛ از این رو شعر او، یکی از مهم ترین منابع تحقیق در جامعه سیاسی عهد مشروطه است. در این جستار کوشش شده ابعاد و وقایع مختلف پنج دوره مجلس در شعر او بازنمایی شود. در این راستا از نظریه های گردش نخبگان و انقلاب و دیکتاتوری برای درک وقایع آن روزگار پر آشوب بهره گرفته شده است.

این مقاله به بررسی چگونگی تحول معنایی مفهوم «ملت» در آغاز آشنایی ایرانیان با منظومۀ فکری تجدد می‌‌پردازد. «ملت» در متون و ادبیات سنتی به‌‌معنای «دین» و مذهب است، اما در آغاز آشنایی ایرانیان با تجدد، جایگزین مفهوم «nation» به معنای اصالت ارادۀ افراد خودآگاه دارای حقّ شد که اساساً مفهومی غیردینی و حتّی ضدّدینی است. مقاله نشان می‌دهد که سه عامل اصلی زمینه‌‌ساز این جایگزینی بوده‌اند: نخست رخدادهای سیاسی و اجتماعی شتابان میانۀ دورۀ قاجار که سبب شد «ملت» افزون بر دین، بر علمای دینی و پیروان دین نیز اطلاق شود و در نتیجۀ پیوند خوردن با دینداران به‌جای دین، یک گام به مفهوم تجددی فردمحور nation نزدیک شود؛ دوم، نظر گروهی از روشنفکران نخستین مبنی بر این که اگر اندیشه‌‌های جدید در قالب مفاهیم دینی و سنتیِ مورد پذیرش جامعۀ مذهبی ایران مطرح شود با مقاومت کمتری روبه‌رو شده و راه گسترش تجدد هموارتر خواهد شد. ‌از این‌رو، آگاهانه بر مفهوم «ملت» تأکید شد؛ زیرا برای ذهن ایرانیان آشنا و مأنوس بود؛ و سوم حضور فراگیر گروه‌‌های مختلف نخبگان ایرانی در امپراتوری عثمانی که در کشمکش با اندیشۀ جدید nationalism قرار داشت و ‌به‌ویژه «نظام ملت» آن در حال تحول به «ملت عثمانی» و «ملت اسلام» و «ملت توران» و «ملت ترک» بود. ادبیات مفهومی و شیوه‌های بیانی نخبگان عثمانی در عصر تنظیمات به فضای عمومی ایران وارد شد. برای انجام این تحقیق از اسناد و متون تاریخی، اشعار و فتاوا و رساله‌‌های دورۀ میانی قاجاریه استفاده شده است.