جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأویل از ویژگی‌های مشترک زبان قرآن و متون عرفانی است. در این مقاله با تمرکز بر تأویلات حدیقة سنایی، تقسیم‌بندی‌های متنوعی برای تأویل ارائه می‌گردد. تأویل‌های حدیقه را می‌توان در دو گروه کلی تأویل مستقیم و غیرمستقیم بررسی کرد. همچنین این تأویل‌ها با توجه به اقتضای حال مخاطب، گوینده و متن به سه نوع مخاطب‌محور، گوینده‌محور و متن‌محور تقسیم می‌شود. در بررسی سطح باطنی تأویل‌های حدیقه می‌توان دریافت گاه این سطوح، چندلایه و تودرتوست. به همین سبب از مبحثی با عنوان سطوح مختلف تأویل یاد می‌شود. تمثیل در حدیقه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. سنایی بیشتر در قالب تأویل مستقیم، معنای باطنی (تأویلی) بسیاری از تمثیل‌های حدیقه را بیان کرده است اما گاه وسعت معنایی تمثیل به‌گونه‌ای است که خواننده نیز می‌تواند با توجه به اقتضای متن و حال خود سطوح دیگری از تأویل‌ را ارائه کند. بررسی تأویلات حدیقه از منظر علم معانی و با توجه به مقتضای حال، همچنین بررسی سطوح مختلف تأویل از اهداف و نوآوری‌های این پژوهش است. تأویل آیات الهی، تأویل داستانهای پیامبران، احادیث و سخنان بزرگان، مفاهیم و اصطلاحات عرفانی، نکات اخلاقی، برجسته‌ترین موضوعات تأویلی در حدیقه است.

علوم عقلی در اصطلاح به مجموع علوم و اطلاعاتی گفته می شود که با تعقّل و استدلال، سر و کار دارند و آنچه در زیر مجموعه این علوم قرار می گیرند عبارت اند از: حکمت ـ که شامل فلسفه و اخلاق می شده است ـ و کلام. اواسط قرن سوّم تا پنجم و ششم هجری را می توان «عصر خرد گرایی» و دوران رواج علوم عقلی دانست. از آنجا که بیشتر شاعران این دوره، «حکیم» بوده اند و آشنا به معارف و علوم گوناگون دوران خود، آثارشان آکنده از «اصطلاحات» علوم مختلف بوده است. سنایی نیز از این امر، مستثنی نیست فلذا در صورت عدم آگاهی دانش پژوه بر این اصطلاحات، فهم اشعارش با مشکل و یا دریافت ناقص، مواجه می شود. هدف ما از این کار، جدای از سهولت دسترسی به اصطلاحات و تمییز معنی واژگانی از اصطلاحی، پاسخ به سوالاتی بود از جمله: میزان استفاده سنایی از اصطلاحات علوم عقلی به‌چه میزان بوده است؛ در کدام اثر خود به میزان بیشتری از آن ها بهره برده و بسامدکدام یک از اصطلاحات علوم عقلی در آثارش بیشتر است؟ ضمن جداسازی واژگان از مصطلحات که گاه سبب ادغام اصطلاحی در دو حوزه یا بیشتر می شدـ نظر به تعاریف گوناگونی که از علوم عقلی و علوم زیر مجموعه آن می شدـ کار استخراج اصطلاحات از منظومه ها آغاز شد. در آخر نیز پاسخ پرسش های اساسی این پژوهش داده شده است. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که سنایی در آثار منظوم خود به ویژه حدیقه الحقیقه، اصطلاحات علوم عقلی را در مقیاسی گسترده اما نه به یک میزان و نه تنها به قصد آموزش بلکه در خدمت تبیین موضوعاتی دیگر به گونه ای هنری یا غیر هنری به کار برده است.

شیخ احمد جام ژنده پیل (536-440 ﻫ. ق) و خاندان دانشی و با فضل و فرهنگ وی در ادبیات عرفانی و نظام خانقاهی و تصوف خراسان بزرگ -و بلکه ایران- از چهره های موثر و درخشان بوده اند.متاسفانه آثار متعدد عرفانی شیخ احمد و فرزندان و اعقاب وی هنوز برای عموم اهل تحقیق شناخته شده نیست و طبعا بسیاری از جلوه ها و ظرافت ها و ارزش های ادبی، عرفانی و زوایای تاریخی و افق های اندیشه ورزانه این آثار ناشناخته مانده است.این نوشته به معرفی اثری از آثار گمنام ولی ارزشمند این خاندان می پردازد: «حدیقه الحقیقه» اثری از قطب الدین محمد بن مطهر بن احمد جام.

حدیقه اولین منظومه مهم تعلیمی- عرفانی در زبان فارسی است. سنایی در این اثر ارزشمند، علاوه بر پرداختن به موضوعات عرفانی و بیان معارف اسلامی، از حکایت و داستان برای مستند و مستدل ساختن مطالبه و قابل فم ساختن آن ها برای عامه استفاده کرده است.در این مقاله، برای رسیدن به پاسخ این پرسش که حکایات حدیقه، چه نقشی در تحقق اهداف تعلیمی این منظومه عرفانی دارند؛ الگوی ارتباطی رومن یاکوبسن، ادیب و زبان شناس روسی، اساس کار قرار گرفته است. یاکوبسن در هر ارتباط کلامی، شش عنصر فرستنده، گیرنده، پیام، زمینه، رمز وتماس را دخیل می داند. از دیدگاه وی، در فرآیند ارتباط این عناصر، تعیین کننده کارکردهای زبان هستند و در هر ارتباط کلامی، همواره یکی از این کارکردها برجسته تر است.بررسی عناصر فرستنده، گیرنده و زمینه و کارکردهای این عناصر در حکایات حدیقه نشان می دهد که در حدیقه، کارکرد ارجاعی مهم ترین و پربسامدترین کارکرد است و در جهت توضیح وتبیین زمینه معنایی متن عمل کرده است.کارکردهای کنشی و عاطفی در مراتب بعدی قرار می گیرند و بر تاثیر و نفوذ کلام راوی می افزایند.

هزل من هزل نیست، تعلیم استبیت من بیت نیست، اقلیم است(سنایی، 1359: (718سنایی غزنوی، اغلب با ویژگی «شاعر مبتکر» شناخته می شود. یکی از ابتکارات وی، یافتن گوهر طنز ادبی است در نوشتار با کارکردهای عرفانی؛ آنچه پیش از او فقط در حوزه اجتماعی- انتقادی وارد شده بود. عارفان از سنایی به بعد، از آن برای آموزش نکته های عرفانی، بهره ها برده اند. در این مقاله بر آنیم تا برای یافتن شگردهای طنزنویسی سنایی غزنوی (545 یا 529- 467 ق) با هدف بیان و آموزش نکته های عرفانی و اخلاقی و حکمی در مثنوی حدیقه الحقیقه، نخست به تعریف جامعی از طنز و معرفی شگردهای معمول آن پرداخته شود و سپس ویژگی های زبان صوفیان بررسی و طبقه بندی شود؛ آن گاه در حکایت های حدیقه، شگردهای طنز و پیام های عرفانی، اخلاقی و فلسفی آنها تحلیل و بررسی شود. نتیجه های به دست آمده از این پژوهش، یافتن و جمع بندی پیام های عرفانی و حکیمانه و اخلاقی طنزآمیز حدیقه و زبان ویژه سنایی برای رسیدن به این کارکرد است.