جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصطلاح رعیت در منابع اسلامی در سه حوزه معنایی استفاده شده است: قدیم ترین و فراگیرترین کاربرد واژه رعیت به معنای زیر دستان حاکم شناخته و رایج بوده است. این معنای اصطلاحی بر اساس معنای لغوی «رعی» به معنای چوپانی و چراندن دام ها، ناظر به سنتی کهن است که بر اساس آن تصویر حاکم به مثابه چوپان مردم وجود داشته است. رعیت در این معنا محمل بحث ها و آموزه های بسیاری در ادبیات اسلامی به ویژه در سیاست نامه ها، کتب آداب الملوک و نیز اسناد و نامه های دیوانی ده قرن اولیه اسلامی بوده است. از آن روی که رعایا حق دخالت در امور سیاسی و نظامی را نداشتند به تدریج کاربرد دوم رعیت به معنای اتباع غیر نظامی در ادبیات و تشکیلات اسلامی رواج یافت. در بسیاری از منابع دوره اسلامی به ویژه در سرزمین های مرکزی و شرقی اسلامی این واژه را بر طبقاتی از اتباع سلطان اطلاق می کردند که مجاز به حمل سلاح نبودند. همین معنا از رعیت به ویژه در تشکیلات صفویه و عثمانی رواج یافت و رعیت/رعیتی به عنوان اصطلاحی دیوانی در مقابل لشکر/لشکری و عسکر/عسکری به کار می رفت. معنای سوم رعیت در سرزمین های مرکزی و شرقی و به ویژه بعد از قرن دهم درباره اتباع تولیدکننده-مالیات دهنده غالبا کشاورز - کاربرد و رواج داشت. در بخش های بزرگی از جهان اسلام تولید کشاورزی بر مبنای نظام ارباب-رعیتی انجام می گرفت و رعیت عمده ترین نیروی فعال کار در این نظام بود. در این نوشتار ضمن توضیح و تبیین این سه حوزه معنایی، تطور تاریخی این اصطلاح در متون اسلامی مرتبط و نیز قشربندی رعایا در تشکیلات اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.